Onze Taal. Jaargang 57

Het Lyrisch Lab
Pentameter en muzikaliteit
Pieter Nieuwint

De schrijver van een gelegenheidslied zal in ± 100% van de gevallen uitgaan van een bestaande melodie. Dat is om minstens drie redenen verstandig: a) metrum, rijmschema en regellengte liggen vast, dus daar hoeft niet meer over gepiekerd te worden; b) de gekozen melodie zal een niet te versmaden inspiratiebron blijken te zijn; en c) het is van het begin af bekend hoe het lied zal gaan klinken. Nu zijn er altijd mensen die zich niet prettig voelen in een keurslijf, en die een bestaande melodie als zo'n keurslijf ervaren. Anderen zullen juist weer bezwaar maken tegen het werken met bestaande melodieën omdat dat ‘te gemakkelijk’ is, en ook een ‘te gemakkelijk succes’ oplevert. Wanneer u denkt dat ik met de aanhalingstekens wil suggereren dat ik dit een onzinnig standpunt vind, dan hebt u het bij het rechte eind. Hoewel het onwaarschijnlijk lijkt dat mensen die dit standpunt huldigen zich iets van mijn woorden zullen aantrekken, heb ik mij voorgenomen in deze aflevering van Het Lyrisch Lab iets te zeggen over het schrijven van liedteksten ‘uit het niets’, en wel speciaal over het bepalen van de regellengte.

Melodie contra rijm

Iedereen zal beamen dat het makkelijker is om te rijmen naarmate de versregels langer zijn: een lange regel verschaft meer ruimte om naar een rijmwoord toe te werken dan een korte. Daar staat echter tegenover dat het maken van een goede melodie bij langere regels navenant moeilijker wordt. Dat is niet alleen omdat meer lettergrepen meer noten noodzakelijk maken, maar ook omdat het in een lange regel niet meer mogelijk is een lettergreep over verschillende tonen te spreiden. Vergelijk bijvoorbeeld de volgende regels: ‘Weet je nog, dat oude melodietje?’ en ‘Weet je nog, dat schitterende, oude melodietje?’ In de eerste regel kun je Weet en nog langer aanhouden, of Weet en me-, of alleen ou-, of alleen -die-; in de tweede zit je eigenlijk vast aan een en dezelfde (korte) duur per lettergreep. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat er op die tweede regel geen schitterende, oude melodie mogelijk is, of dat 14 lettergrepen zo'n beetje het maximum is voor een nog redelijk zingbare melodie-lijn; zoals ik de vorige keer heb verteld, heeft Verdi prachtige melodieën gecomponeerd op regels van 30 tot 40 lettergrepen. Maar a) het komt regelmatig voor dat mensen over minder talent beschikken dan Verdi; en b) zeer lange regels maken, zoals u zich nog van de vorige les herinnert, binnenrijmen noodzakelijk, waarmee u weer verder van huis bent. We moeten dus proberen een gulden middenweg te vinden tussen twee tegenstrijdige eisen: zo kort mogelijk (voor de melodie), en zo lang mogelijk (voor het rijm).

Ideale vijfvoet

We komen dan al gauw uit bij de trocheïsche of jambische pentameter of vijfvoet - dat is dus een dichtregel met vijf accenten, die respectievelijk worden gevolgd of voorafgegaan door een onbeklemtoonde lettergreep. (Het verschil tussen trochee en jambe is in de praktijk dikwijls slechts een kwestie van opmaat of geen opmaat, en dus te verwaarlozen - vergelijk ‘Weet je nog, dat oude melodietje?’ en

‘Zeg, weet je nog, dat oude melodietje?’) Over twee- of drievoetige regels praat ik nog niet eens - zelfs virtuoze rijmkunstenaars zullen daarin geregeld vastlopen.

Dat ook viervoeten minder geschikt zijn, heeft niet alleen met de nog vrij hoge rijmfrequentie te maken, maar ook met wat ik, bij gebrek aan een betere term, het ‘doorloopeffect’ zal noemen. Leest u het volgende gedichtje maar eens hardop, en u hoort meteen wat ik bedoel:

 

‘Toen een neef van ons in Zweden

 

Aan de hik was overleden

 

Hadden wij een goede reden

 

Om daar weer eens heen te gaan

 

Als familieleden sterven

 

Valt er meestal wat te erven

 

En om wat dan ook te derven

 

Stond ons absoluut niet aan’.

Het is duidelijk wat hier aan de hand is: bij vrouwelijk eindigende trocheïsche, maar ook bij mannelijk eindigende jambische viervoeten, treden er tussen de regels geen adempauzes op: de hier geciteerde acht regels klinken als twee zeer lange (zestienvoetige) regels met binnenrijm (waarover een vorige keer meer).

Vierkwartsmaat aangeboren

De oorzaak van dit verschijnsel is de ‘natuurlijkheid’ van de vierkwartsmaat, die ons allen als het ware in het bloed zit. (Wie hier meer over wil lezen, kan ik hoofdstuk 6 van This Man and Music van Anthony Burgess aanraden.) Melodieën in vijfkwartsmaat komen in de vrije natuur niet voor; ik ken eigenlijk alleen Take Five van Dave Brubeck, en daarbij heb ik (en waarschijnlijk ook u) het gevoel dat er continu heen en weer gesprongen wordt tussen twee- en driekwartsmaat. Het is die in onze genen ingebakken vierkwartsmaat die ervoor zorgt dat we tussen vijfvoetige regels automatisch pauzes inlassen, zodanig dat de regel met de erop volgende pauze twee vierkwartsmaten, dat wil zeggen acht voeten, vult. En dat verklaart dan weer de hierboven al besproken vrijheid die de componist geniet als hij een melodie moet, of liever gezegd mag, maken bij vijfvoetige regels: hij kan de beschikbare ruimte van acht voeten op allerlei manieren ‘invullen’, en daarbij de pauzes tussen de regels zo lang of zo kort maken als hij wil.