Onze Taal. Jaargang 57

[p. 128]

Hoe onaantastbaar is onze spelling?
Egbert Assink - Rijksuniversiteit Utrecht

De spelling van het Nederlands is een bron van eindeloze discussies. De standpunten zijn bekend. Een van de belangrijkste punten van kritiek op de huidige spelling is dat ze te moeilijk zou zijn. Daarom zijn er allerlei voorstellen gedaan om onze spelling te vereenvoudigen. Invoering van deze voorstellen heeft uiteraard tot gevolg dat sommige nu geldende spellingprincipes op de tocht komen te staan. Voordat dit gebeurt, zouden we moeten weten hoe mensen denken over de huidige spellingprincipes. Op dit moment is hierover erg weinig bekend. Ik heb daarom een onderzoek gedaan, dat ik hier in beknopte vorm zal weergeven. Belangstellenden die behoefte hebben aan meer detailgegevens verwijs ik naar het volledige onderzoeksverslag, dat onlangs in het Tijdschrift voor Taalbeheersing (jaargang 10, nr. 1, januari 1988 blz. 47-58) is gepubliceerd.

Eigenlijk weten we alleen dat in brede kringen van de maatschappij groot belang wordt gehecht aan het correct kunnen hanteren van de spelling. En verder dat het maken van spelfouten wordt gezien als blijk van gemis aan elementaire kennis, waaraan soms - zoals bij sollicitaties - bijzonder vervelende consequenties verbonden kunnen zijn.

Zeer ernstige spelfouten

Er waren twee vragen waarop ik in mijn onderzoek een antwoord probeerde te krijgen. Ten eerste wilde ik graag weten of de Nederlandse spellingprincipes verschillen in status: zijn er naast principes met een (bijna) onaantastbare status ook principes die ter discussie zouden kunnen worden gesteld? Mijn tweede vraag luidde: verschillen mensen onderling in hun mening over het antwoord op de eerste vraag? Om hierachter te komen, legde ik mijn proefpersonen een speciaal voor deze gelegenheid ontwikkelde beoordelingslijst van spelfouten voor. Tabel 1 geeft een overzicht van de soorten fouten die de proefpersonen moesten beoordelen.

In de beoordelingslijst kregen mensen afwijkend geschreven woorden voorgelegd met daarachter de officiële spelling, zoals dat ook in tabel 1 bij de voorbeelden is gedaan. De deelnemers werd gevraagd de ernst van de fout aan te geven op een vierpuntsschaal, waarbij het cijfer 1 stond voor ‘niet erg’, 2 voor ‘geringe fout’, 3 voor ‘ernstige fout’ en 4 ten slotte voor ‘zeer ernstige fout’.

Als deelnemers aan het onderzoek koos ik vier groepen personen die aanzienlijk verschilden qua opleidingsniveau in het algemeen, en ook meer specifiek op het punt van kennis van het Nederlands. De eerste groep bestond uit het wetenschappelijk personeel van de vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit te Utrecht, groep twee bestond uit doctoraalstudenten Nederlands aan dezelfde universiteit, groep drie bestond uit derde klas mavo-leerlingen en de laatste groep was samengesteld uit huisvrouwen uit een oude Utrechtse volksbuurt, met geen of weinig opleiding. In totaal namen 134 personen deel aan het onderzoek.

Tabel 1: Foutencategorieën
CATEGORIE	VOORBEELD
1. spreektaal/dialect	grach (=gracht)
2. etymologie: ei/ij en au/ou	kaus(=kous)
3. g/ch-verwisselingen	knegt(=knecht)
4. klinkerteken te veel	speelen (=spelen)
5. medeklinkerteken te weinig	bosen (=bossen)
6. gelijkvormigheid bij znw.	paart (=paard)
7. werkwoordspelling	hij vint (=vindt)
8. bastaardwoorden	sentrum (=centrum)
9. tussenklanken	boekekast (=boekenkast)

Opvallende resultaten

De belangrijkste resultaten staan samengevat in tabel 2. Om de leesbaarheid van de tabel wat te vergemakkelijken heb ik de vierpuntsscores omgezet in een procentschaal, waarbij 1 dus overeenkomt met ‘niet erg’, 33 met ‘gering’, 66 met ‘erg’ en 100 met ‘zeer ernstig’:

Tabel 2: Beoordelingen
CATEGORIE	BEOORDELING
1. g/ch-verwisselingen	84
2. medeklinkerteken te weinig	82
3. spreektaal/dialect	81
4. verwisseling van ei/ij en au/ou	75
5. gelijkvormigheid bij znw.	66
6. werkwoordspelling	62
7. klinkerteken te veel	59
8. bastaardwoorden	44
9. tussenklanken	35

Uit deze tabel blijkt dat fouten tegen vier categorieën het predikaat ‘ernstig’ krijgen:

- g/ch-verwisselingen

- weglating van een medeklinkerteken op het eind van een gesloten lettergreep (bloken i.p.v. blokken)

- spreektaalfouten

- etymologiefouten (verwisseling van ei/ij en ou/au).

Fouten in bastaardwoorden en fouten bij het schrijven van tussenklanken worden mild beoordeeld. Een middenpositie nemen twee categorieën in die spellinghervormers vooral willen veranderen: gelijkvormigheid en analogie bij zelfstandige naamwoorden (paart) en werkwoorden (vint).

Is er verschil in oordeel tussen de groepen proefpersonen? Er blijken drie ‘controversiële’ categorieën te zijn. Het meest controversieel was de categorie ‘werkwoordspelling’. Deelnemers met een hoog opleidingsniveau (universitaire docenten en studenten) vatten werkwoordsfouten ernstig op, terwijl de lager opgeleiden (mavoleerlingen en huisvrouwen) op dit punt juist extra mild bleken te oordelen. Bij de categorieën ‘bastaardwoorden’

[p. 129]

en ‘tussenklanken’ was het omgekeerde aan de hand: hoger opgeleiden beoordeelden deze soorten fouten opmerkelijk mild, terwijl de mensen met betrekkelijk weinig opleiding zich er juist tamelijk streng over uitlieten.

Unanimiteit en verschillen

Welke conclusies kunnen nu op grond van de verkregen resultaten worden getrokken? Het meest opvallend is dat de ondervraagden eenstemmig van mening zijn dat fouten die voortvloeien uit dialect en/of spreektaal, schendingen van het gelijkvormigheidsprincipe bij naamwoorden en fouten tegen het etymologieprincipe ernstig tot zeer ernstig zijn. Dit wijst erop dat in elk geval drie basisprincipes in onze spelling een tamelijk onaantastbare status hebben: de regel van de beschaafde uitspraak, het etymologieprincipe en het gelijkvormigheidsprincipe. Voor het gelijkvormigheidsprincipe geldt dit alleen voor de zelfstandige naamwoorden, niet voor de werkwoorden.

Een aantal andere categorieën roept meningsverschillen tussen de groepen op. Het sterkst is dit het geval bij de categorie ‘werkwoorden’. Hoger opge-leiden, althans neerlandici, blijken dit soort fouten over het algemeen veel ernstiger op te vatten dan beoordelaars met minder scholing. Ik denk dat dit verschil in beoordeling te maken heeft met de moeite die men zelf met de werkwoordspelling heeft. Hoger opgeleiden hebben er geen moeite (meer) mee en beoordelen dit type fouten dan ook streng, terwijl omgekeerd de lager opgeleiden consideratie lijken te hebben met overtredingen tegen spellingregels die ook door henzelf als problematisch worden ervaren.

Het op een na grootste verschil tussen de groepen komt voor rekening van de categorieën bastaardwoorden en tussenklanken. Hoger opgeleiden beoordelen fouten in deze categorieën aanzienlijk milder dan lager opgeleiden. Ook dit resultaat is goed verklaarbaar. De geldende voorschriften op dit gebied zijn immers in hoge mate willekeurig en ondoorzichtig. Bij de bastaardwoorden zorgt vooral de huidige regeling volgens de voorkeurspelling voor onnodige verwarring; bij de tussenklanken is er een onhelder systeem van regels met uitzonderingen. Hoger opgeleiden realiseren zich waarschijnlijk in sterkere mate het problematische en onsamenhangende karakter van de huidige regeling, waardoor ze fouten in deze categorieën zeer mild beoordelen.

Maatschappelijke weerstand

Als laatste punt wil ik nog de in dit onderzoek verkregen resultaten in verband brengen met recente voorstellen voor spellingvereenvoudiging. De in mijn onderzoek beoordeelde schrijfwijzen kwamen in een groot aantal gevallen overeen met wijzigingsvoorstellen zoals die door de Vereniging voor Wetensgappelike Spelling (VWS) naar voren worden gebracht. De resultaten van dit onderzoek kunnen dus worden gebruikt als een aardige eerste graadmeter voor de maatschappelijke aanvaardbaarheid van de VWS-voorstellen. Die wijst dan uit dat - met uitzondering van de regeling voor de bastaardwoorden en de tussenklanken - alle VWS-voorstellen waarschijnlijk op grote maatschappelijke weerstand zouden stuiten. Deze informatie kan van belang zijn voor toekomstige spellingcommissies.