Onze Taal. Jaargang 57

[p. 110]

Aaneen, koppelteken of spatie?
Samenstellingen in computerterminologie
Dr. Michael Hinderdael - Provinciale Hogeschool voor vertalers en tolken, Gent

De invloed van het Engels op het Nederlands is op het gebied van computerterminologie zeer groot. Het Engels doet op dit terrein min of meer dienst als standaardtaal. Het gevolg is dat een aantal termen direct uit het Engels wordt overgenomen en ingeburgerd raakt. Voor ingewijden schept dit weinig of geen problemen. Die verregaande invloed van het Engels heeft echter een grote onzekerheid tot gevolg over de correcte schrijfwijze van Nederlandse equivalenten voor Engelse termen. Die komt vooral tot uiting in de schrijfwijze van de talrijke samenstellingen die het computerjargon rijk is.

Westveen (Onze Taal 1986, blz. 3) wees reeds op het verschijnsel en illustreerde de ‘Amerikaanse invloed’ die blijkt ‘uit het los schrijven van de delen van de samenstelling en het gebruik van de hoofdletters’, met Hoofd Menu als vertaling voor Main Menu. Hieronder zal blijken dat het niet moeilijk valt aan dit ene voorbeeld een reeks voorbeelden toe te voegen uit Nederlandstalige vaktijdschriften, lexica en brochures op computergebied.

Als hoofdregel voor het schrijven van samenstellingen geldt dat men ze ‘zo mogelijk in één woord’ schrijft. Een opsomming van die gevallen waarin de hoofdregel niet wordt toegepast en een koppelteken wordt geschreven, vindt men onder andere in de Leidraad bij de Woordenlijst van de Nederlandse taal (Gebruik van het koppelteken, blz. LXIV), in de beschrijving van de Beginselen van de Nederlandse spelling in Van Dale (Gebruik van het koppelteken, blz. XXXII, 11e druk), bij Renkema (Schrijfwijzer, blz. 146-156) en bij De Jonghe-De Geest (Nederlands, je taal, blz. 276-277). Deze regels worden in het computerjargon echter lang niet altijd gerespecteerd.

Termen met letters, cijfers, tekens en eigennamen

Samenstellingen met letters (merknamen, type-aanduidingen) en cijfers komen frequent voor in computerterminologie. Zij behoren een koppelteken te krijgen. Bijvoorbeeld: CAD-pakket, IBM-compatibel, AT-achtige machines. Een combinatie van letters en cijfers in het eerste lid kan door nog eens een koppelteken worden gescheiden: RS-232-verbindingen. Samenstellingen met als eerste lid een eigennaam of merknaam worden eveneens zeer dikwijls gebruikt: Cypres-produkten, PLANOS-pakket, Unix-licentie.

Opvallend is dat bij deze samenstellingen met een relatief eenvoudige structuur de Engelse schrijfwijze zonder koppelteken zeer vaak voorkomt. Elke brochure over pc's of tekstverwerkings programma's bevat talloze voorbeelden: VLSI chip, BS2000 systeem, B-20 produktielijn, Burroughs mainframes, Centronics interfaces.

De onzekerheid omtrent de juiste spelling wordt treffend geïllustreerd wanneer in één artikel hetzelfde type samenstellingen nu eens met en dan weer zonder koppelteken geschreven wordt: ‘De databasemachines kunnen worden verbonden met een IBM computersysteem’ naast ‘IBM-mainframes, DBC-machine’, enz.

Ook samenstellingen van het type ‘Karel I-sigaar’ zorgen voor moeilijkheden. Hierin bestaat het eerste lid van de samenstelling uit een tweeledige merknaam, waarvan het tweede element het eerste bepaalt. Men verwacht vormingen met koppelteken: Unix V-versie, IBM AT-formaat. Hier ontbreekt vaak het koppelteken vóór het laatste lid van de samenstelling: Mapper 5 microsysteem, Fortran 77 programma.

Soms staat wèl een koppelteken tussen de twee delen van het eerste lid maar (ten onrechte) niet tussen het eerste en het tweede lid van de samenstelling: Microvax-II gamma, System-V compatibel. In de volgende ingewikkelde samenstellingen ontbreekt eveneens een koppelteken vóór het laatste lid: Syntech PAT-2000 terminal, dBase-II Plus pakket.

Koppelteken ter verduidelijking van de structuur

In ‘enigszins ongewone, geconstrueerd aandoende samenstellingen en andere formaties’ met een ingewikkelde structuur wordt normaal een koppelteken geschreven (zie Woordenlijst Nederlandse taal, blz. LXV). Dat gebeurt onder andere ‘bij het samentreffen van gelijke of een tweeklank vormende klinkers die niet tot een zelfde woord behoren’ (vergelijk Van Dale, blz. XXXIII). Goed is dus: disketteeenheid, informatica-aanbod.

Ook indien de klinkers niet gelijk zijn of geen tweeklank vormen en bij sommige samenstellingen met vreemde voorvoegsels of met niet, draagt het koppelteken bij tot de leesbaarheid: niet-vluchtig, software-ontwikkeling, semi-microbeeld, pseudo-adres. Het koppelteken verduidelijkt de samenstelling van de structuur in: database-beheer, teletekst-transmissie. In samenstellingen van het type puls/toon-schakelaar, kwaliteit/prijsverhouding verduidelijkt het koppelteken de betrokkenheid van het tweede lid op beide elementen van het eerste lid. Toch is hier ook de schrijfwijze zonder koppelteken mogelijk: in-/uitvoerkanaal, prijs/prestatieverhouding. Indien tussen de twee bepalende delen in het eerste lid reeds een koppelteken staat, kan men vóór het tweede lid opnieuw een koppelteken plaatsen, of aaneenschrijven: tijd-plaats-omzetter versus digitaal-analoogomzetter.

Het is niet altijd goed uit te maken of een koppelteken in bepaalde samenstellingen wel voor een duidelijker inzicht in de structuur noodzakelijk is. Behalve voorbeelden als applicatie-software, informatie-technologie en zelfs micro-computer zijn er de talloze samenstellingen met software, die nu eens met koppelteken en dan weer aaneengeschreven worden (bijvoorbeeld software-piraterij versus softwarepakket). Ook de bestaande lexica zijn in dat opzicht allesbehalve consequent; zie Van Uitert-Hummeling, Informatica Woordenboek: communicatieprotocol versus communicatie-terminal; systeemprogrammatuur versus systeemsoftware.

Hier is dus blijkbaar ruimte voor persoonlijke interpretatie en is een vaste grens moeilijk te trekken. Plaatst men

[p. 111]

een koppelteken, dan wordt daardoor de structuur verduidelijkt. Kijkt men er de Woordenlijst Informatica van het Nederlands Normalisatie-instituut op na, dan krijgt men de indruk dat daar minder koppeltekens worden gebruikt: vloeistofdrukprocédé, magneetbandaanloopstrook.

Toch tonen voorbeelden met ‘-er-’ afleidingen aan dat men ook daar niet steeds consequent is: cylinderdrukafsteller, dubbelbladbewaker versus letterafstand-kiezer, dubbelblad-uitwerper.

Bij deze ingewikkelde samenstellingen zien we vaak, net als in het Engels, in plaats van een koppelteken een spatie. Dat lijkt me niet aanvaardbaar, ook niet als het eerste lid een vreemd woord is. Maar zelfs (vakjargon)woordenboeken doen daaraan mee: microfilm opvraagsysteem, database toepassingen, hardware uitbreidingen, glossarium geheugen, utility programma. Ook behoort een koppelteken te staan in: digitaal/analoog schakelaar, mens/machine interfaces en prijsprestatie verhouding, parallel-parallel verwerking, parallel-serie verwerking, enz.

Het koppelteken is ook vereist in verbindingen van het type top down-benadering, high tech-bedrijven, waarvan het eerste (vreemde) lid uit twee elementen bestaat (die meestal los worden geschreven). Zij worden eveneens ten onrechte vaak zonder koppelteken geschreven: high level microcomputers, quality label systemen, real-time proces. Het is beter in deze gevallen twee koppeltekens te gebruiken: top-down-benadering.

Twee of meer koppeltekens

In de laatstgenoemde voorbeelden werden samenstellingen in een nieuwe samenstelling ingebouwd. Ook in dit geval is voor de plaatsing van een nieuw koppelteken bepalend of de structuur al dan niet als overzichtelijk geldt. In de praktijk blijkt dat twee koppeltekens in een en hetzelfde woord hier vaak worden vermeden: matrix-druktechniek, periferie-statuswoord, thermo-drukprocédé. Niet correct is een spatie vóór het laatste lid; aaneenschrijven of koppelteken was beter geweest: data-encryptie pakket, database-organisatie beheerder, multi-user versie. In bepaalde gevallen is het koppelteken vóór het laatste lid op grond van eerder vermelde regels absoluut noodzakelijk, zoals in: niet-IBM versie, IBM-Fujitsu confrontatie.

De Woordenlijst Informatica (NNI) bevat enkele aaneengeschreven meerledige samenstellingen waar men een koppelteken zou verwachten voor het laatste lid: snel-terugtoets, snelvooruittoets, snel-elderstoets. Onaanvaardbaar zijn zeker de volgende schrijfwijzen: blad-per-blad invoer, kant-en-klaar programma, op afstand stations.

Het type ‘Tweede-Kamerzitting’

In samenstellingen van het type Tweede-Kamerzitting, 50-meterzone e.d. vormen de eerste twee delen al een min of meer vaste eenheid. Die ‘eenheid’ wordt verduidelijkt door middel van een koppelteken na het eerste deel. Voorbeelden hiervoor uit het computer jargon zijn: hoge-kwaliteitsdiskettes, directe-operandopdracht, vaste-functiegenerator. Een koppelteken (in plaats van een spatie) kan de betekenisverhoudingen wijzigen (vergelijk Renkema's voorbeeld rode inktpot versus rode-inktpot). Daarom hoort er een koppelteken in: vaste-schijfeenheid (in plaats van vaste schijfeenheid); lokale-randapparatuur-gamma (in plaats van lokale rand-apparatuurgamma).

Dat een veel voorkomende schrijfwijze van centrale verwerkingseenheid die zonder koppelteken is, dient te worden toegeschreven aan het feit dat centrale verwerking niet als een min of meer vaste eenheid wordt ervaren. Het begrip ‘vaste eenheid’ laat enige speelruimte. Hoe meer de twee leden een vaste verbinding vormen, des te noodzakelijker wordt het een koppelteken te gebruiken. Daarom lijken 16 bits-processor en 32 bit-systeem me onaanvaardbaar.

Een minder vast karakter hebben verbindingen als: 10 Mb-schijf, 1,2 Mb-diskettes. Ook hier is een koppelteken mogelijk: 8-inch-diskettes.

Zoals blijkt uit sommige van bovenstaande voorbeelden, wordt soms nog een koppelteken geplaatst tussen het tweede en het derde lid: magnetisch-schrift-herkenning, drijvende-komma-register. Indien in plaats van een koppelteken of aaneenschrijven een spatie wordt gebruikt, is dat opnieuw aan de invloed van het Engels toe te schrijven: dode-gang orgaan, breed-lint drukker, derde-orde adres.

In extreme gevallen schrijft men ten onrechte zelfs helemaal geen koppelteken: 80 kolommen mode.

Conclusie en advies

Uit het voorgaande mag blijken hoe groot de onzekerheid is bij het schrijven van samenstellingen, met name in de computerterminologie. De computerspecialisten hebben er overigens zelf schuld aan. Door het creëren naar Engels model van ellenlange verbindingen van het type ‘32-bit 68020-gesteunde Altos 3086 machines’ (Data News 1986/4, blz. 7), die alle overzichtelijkheid missen, raakt men automatisch in ‘koppelteken-nood’. Het is beslist moeilijk om algemeen geldende regels te geven. De grote lijnen zijn echter duidelijk: in heel wat gevallen kan men aaneenschrijven; het koppelteken gebruikt men na letters, lettercombinaties, cijfers, andere tekens en eigennamen en ook om de structuur van ongewone samenstellingen te verduidelijken. Spatiëren is af te raden en wijst op invloed van het Engels.