Onze Taal. Jaargang 57

[p. 90]

Emfasitis
Ontaarde beklemtoning in onze taal
F.P. Tros - docent Engels, Noordelijke Hogeschool Leeuwarden

‘De 'volgende week, 'althans 'binnenkort, zal 'de 'minister-'president 'een 'verklaring af'leggen 'aangaande de kwes'tie 'van de 'explosie van 'de 'pensioenen. Wanneer u de voorafgaande zin uitspreekt met een accent (klemtoon) op iedere lettergreep voorafgegaan door het tekentje’, lijkt het alsof u op een groot spoorwegstation een van die mysterieuze dienstmededelingen hoort die zo dóórdenderen dat de omroeper wel genoodzaakt is uitermate langzaam te spreken. Tengevolge van die onnatuurlijke spreeksnelheid en de behoefte zich toch maar vooral goed verstaanbaar te maken, beklemtoont de arme man dat het een aard heeft. Hij beklemtoont dan verkeerd.

Als deze ontwikkeling van de accentuering van het Nederlands zich voortzet, zal men over een jaar of tien de openingszin kunnen horen uitspreken zoals u daarnet zelf die zin ten gehore hebt gebracht.

Wat bedoelt de persoon die zonder blikken of blozen over een 'auto-maat spreekt? bedoelt hij ‘een toestel dat na het inwerpen van een geldstuk snoepgoed, enz. beschikbaar stelt’ (Van Dale) of iemand met wie men zich samen in een automobiel bevindt, of met wie men een automobiel uitbaat? En wil de nieuwslezer die ons mededeelt dat het gebouw 'in de brand vloog ons er goed van doordringen dat het gebouw niet door de brand vloog, of misschien zelfs niet uit?

We moeten onze cursisten niet 'overladen, zei een collega van me. Inderdaad, in geen geval en in geen enkel opzicht dient men zijn studenten als stukgoed te bejegenen.

Regels voor de klemtoon

Het verschijnsel dat ik in dit artikel wil bespreken heb ik emfasitis genoemd: ontsteking van de klemtoon. Vóór ik tot de systematische bespreking van het fenomeen overga, lijkt het me dienstig, zeer in het kort na te gaan wat de belangrijkste principes zijn die de accentuering in het Nederlands beheersen:

1) Iedere lettergreep van een geïsoleerd woord kan hoofdklemtoon krijgen: eerste lettergreep: 'kluizenaar, 'melding;

tweede lettergreep: a'toom, ge'bruiken, groe'peren;

derde lettergreep: tele'foon, ave'rij; vierde lettergreep: advoca'tuur, telefo'neren.

In samenstellingen komt soms op beide delen een accent: 'over'spnngen. Dit vinden we ook bij bepaalde groepen, bijvoorbeeld de groep bijvoeglijk naamwoord-zelfstandig naamwoord: een 'goed 'mens.

2) Een aantal factoren kan bewerkstelligen dat het accent naar een andere lettergreep verschuift. De (gesproken) taal verzet zich kennelijk tegen twee opeenvolgende (zware) accenten: het 'water is on'diep - 'ondiep 'water prin'ses; prin'ses I'rene - 'prinses 'Beatrix.

3) Een tweede oorzaak van verschuiving is het contrastief accent. Omwille van de duidelijkheid tegenover een ander zojuist genoemd of binnenkort te noemen woord, wordt het accent verlegd naar de lettergreep waarin de woorden verschillen:

'grootvader, 'grootmoeder: Nee, niet groot'vader maar groot'moeder heeft dat gezegd.

lo'kaal, bo'kaal: Wat zei je, 'lokaal?

Nee, ik zei 'bokaal.

4) Het informatief belangrijkste element (vaak een nieuw aspect van een besproken zaak) draagt het zinsaccent, dat wil zeggen het voornaamste (het ‘zwaarste’) accent in de zin. In het volgende voorbeeld is het zinsaccent gecursiveerd: 'Koningin 'Beatrix zal 'morgen de 'opening verrichten.

Afwijkingen in fasen

Fase I: het accentueren van een andere dan de normale lettergreep (meestal de eerste), zonder dat de noodzaak daartoe door contrast of ritme aanwezig is; slechts in lange, ‘vreemde’ woorden: 'reparatie, 'deductie, 'organisatie, 'financieel, 'nationaal, 'interpunctie, 'direct.

Fase II: het zich voortzetten van deze tendens in korte ‘vreemde’ woorden, vernederlandste woorden en Nederlandse woorden: 'privé, 'soelaas, 'briljant, 'activiteiten, 'balans, 'kanalisatie, 'katholieke, 'kardinaal, 'adres, 'overreding, 'uitgeverij, 'constant, 'herstellen. Interessant is dat zelfs een eigenlijk volkomen klemloos voorvoegsel (be-, ver-) in de prijzen gaat vallen: 'besmet, 'verlopen, waarbij zelfs de klinker-waarde kan veranderen: ver'lopen (= zijn geldigheid verliezen) klinkt nu als vérlopen.

Vooral bij plaatsnamen en de daarvan afgeleide bijvoeglijke naamwoorden is er van alles te beleven: De 'Amsterdamse gemeenteraad heeft besloten...

Fase III: de spreker geeft de zinsklemtoon aan het eerste woord van de zin. Uiteraard is dat vaak een lidwoord, een aanwijzend voornaamwoord, of een voorzetsel: 'De minister van Buitenlandse Zaken heeft in een interview...;

'Het ongeluk met de spaceshuttle... Een interessant voorbeeld is dat waarbij het eerste woord het van nature onbeklemtoonde je is (de beklemtoonde vorm is jij) en door beklemtoning nu een andere klinker krijgt: 'Je (= juh) staat er van te kijken.

Fase IV: de tendens heeft bij een vrij groot aantal (toonaangevende!) sprekers vaste voet aan de grond gekregen; elke taalgebruiker geeft zich er nu met wellust aan over. Voorzetsels krijgen nu het zinsaccent, ook als ze niet het ‘eerste’ woord zijn:

Al deze programma's, 'bij de Vara! (Let wel, luisteraar, niet in, op, onder, boven, maar bij de Vara)

'In Parijs deden zich rellen voor.

(Daarbuiten dus niet?)

Aparte vermelding verdient de groep voornaam-achternaam, waarbij bijna steevast de voornaam wordt overbenadrukt. (Regulier krijgen voor- en achternaam een even sterk accent: 'Joop den 'Uyl): 'Wim Kok; 'Bert de Vries; 'Jan Soldaat; 'Olof Palme.

Hiermee samen gaat de benadrukking van de eerste letter van een letter-

[p. 91]

woord: 'CDA, 'PvdA, 'KGB. En wat te denken van de groep hoofdwoord-bijstelling? 'Koningin 'Beatrix, 'Premier Lubbers (Pruhmijee?). Kenmerkend ook is de accentuering van het kleine, onbeduidende, (overigens zeer belangrijke) er: Wat doen we 'eraan? We hadden het 'er al over.

En ook de deemoedige hulpwerkwoorden zijn zeer in status gestegen: We zullen 'kunnen leven met...; De politie 'heeft een onderzoek ingesteld.

Hypercorrectie

Een andere eigenaardigheid is het zinsaccent op een werkwoordsvorm aan het einde van de zin:

...om nog meer geld te 'krijgen. De cheques zijn meteen bij de bank ver'zilverd. (Dus niet verguld of vernikkeld.)

Ik vermoed dat met dit verschijnsel de periode van hypercorrectie wordt ingeleid. Men voelt dat de accentuering van het eerste woord niet deugt, en snelt nu naar het andere uiterste. Veel van de verdere verschuivingen lijken mij het gevolg van stuurloosheid - ik heb er althans tot dusverre geen regelmatigheid in kunnen ontdekken. Andere voorbeelden van de gang van hypercorrecties:

regulier: voor 'alle 'zekerheid;

emfasitis: 'voor alle zekerheid; hypercorrectie: voor 'alle zekerheid. Regulier: Euro'pese Ge'meenschap; emfasitis: 'Europese Ge'meenschap; hypercorrectie: Euro'pese Ge'meenschap.

Oorsprong

Als oorsprong van het complexe verschijnsel is wellicht de emotionele accentuering aan te wijzen. Men neemt het verschijnsel zeer frequent en in grote ‘kwantiteit’ waar bij de sportverslaggeving. Een geëmotioneerd iemand zal over zijn woorden, dus over zijn accenten struikelen. Bij èchte opgewondenheid doet het niet storend aan: deel van de informatie is de geëmotioneerdheid van de spreker. Die maakt een sportverslag levendig, bevordert de identificatie met de verslaggever: men ziet met zijn ogen, en voelt met zijn gevoelens: ‘En 'daar 'loopt 'Koeman 'door de verdediging 'heen ...'jammer, de 'bal 'wordt ge'stopt door de doel'lat.’ De 'lat van de 'doellat komt er nu - door het onverwachte accent - des te beter uit; en die 'lat heeft het doelpunt verhinderd! Wanneer echter die geëmotioneerdheid in werkelijkheid afwezig is, wekt dat alleen gemaniëreerdheid op. Ik heb nu de indruk dat sportverslaggevers, ‘mensen die sociaal bezig zijn’ (sociale werkers, politici, vakbondsbonzen, en vooral stakingsleiders), radio- en TV-verslaggevers en -presentatoren - bij wie men het verschijnsel het vaakst aantreft - deze emotionele accentuering cultiveren, wellicht onbewust. Al deze lieden hebben er belang bij ‘betrokken over te komen’.

Opvallend is dat van de TV-nieuws-lezers slechts een enkeling niet door de emfasitis-bacil is besmet. Hulde overigens aan die enkeling die zich bij deze stormwind staande weet te houden! Opvallend, maar wellicht niet verbazingwekkend, als men ziet dat het streven van het NOS-Journaal er kennelijk op gericht is een ‘persoonlijk, menselijk programma te maken’.

Oorsprong nog geen oorzaak

Oorsprong en wijze van verbreiding mogen dan zijn ontdekt, een raadsel blijft de oorzaak.

Vanwaar die schaapachtige volgzaamheid van kijkend en luisterend Nederland (en Vlaanderen!)? Menige dialectspreker heeft een mensenleven lang met succes weerstand geboden aan het Algemeen Nederlands, en doet dit bij alle andere uitspraakfacetten nog steeds, maar haalt op het onderdeel van de emfasitis bakzeil. Ook hier dus is er sprake van zinkende cultuurgoederen!

Blijkbaar is er een voedingsbodem. Zou de behoefte 'erbij te horen', de nieuwe uniformiteit, een rol spelen? Is hier ook sprake van conformisme? Zou de angst voor ‘elitair’ gehouden te worden, ermee te maken hebben? Een afkeer van verzorgd Nederlands, dat al gauw, al heel gauw als ‘hoogdravend’ wordt afgedaan, meen ik in en buiten mijn werk toch wel te constateren. De nadruk op het emotionele, op ‘wat je er zèlf mee doet’, op ‘wat je er zèlf van vindt’ (‘als je maar overkomt’), zoals die vaak in het huidige onderwijs is aan te treffen, zal niet bepaald de geesten rijp maken om zich te onderwerpen aan een objectieve taalnorm.

Sinds het verzamelen van het materiaal en het schrijven van dit artikeltje is nu een jaar verstreken. Zoals ik verwachtte, heeft de tendens tot hypercorrectie zich voortgezet. Vooral bij (de meeste) journaallezers, verslaggevers, geïnterviewden uit politieke, zaken- en vakbondskringen is dit te merken. De zuiverste vorm van emfasitis tref ik aan bij de buitenlandse verslaggevers van radio en televisie; hun geïsoleerde positie zal hen beschermen tegen corrigerende invloeden. De liefhebber moet zich haasten! Ook hùn ongeremd emfasitiseren zal (na verlof in het vaderland?) via de fase van de hypercorrectie weer verdwijnen. Dan is alles weer normaal.