Onze Taal. Jaargang 57

[p. 81]

[Nummer 6]

[p. 82]

Dat is het wat hun vaak doen
Hun als voorbeeld van taalverandering
J.M. van der Horst - Vrije Universiteit Amsterdam

Zelfs Loekie de Leeuw van de Sterreclame is zich ervoor gaan interesseren. Hij schrijft op een schoolbord: Hun hebben. Helemaal fout natuurlijk, maar van Loekie kunnen we meer hebben dan van de mensen om ons heen. Hun hebben is een schoolvoorbeeld van een taalfout. Of nu niet meer...? In ieder geval is het iets wat hun vaak doen. Namelijk hun zeggen waar in goed Nederlands zij of ze behoort te klinken. En hun zijn met een heleboel, zodat je je kunt afvragen of het ondertussen niet allang goed Nederlands geworden is. Ik weet al wat veel lezers nu denken: een fout kan toch niet goed worden alleen doordat zoveel mensen dezelfde fout maken? Hun is toch fout in bovenstaande zinnen? Over deze vraag zal ik geen uitspraak doen, want dat leidt maar tot oninteressante discussies. Zelf heb ik een grote hekel aan dit gebruik van hun, maar ik weet genoeg van taalveranderingen om me er niet over op te winden. Wat koopt de lezer voor mijn afkeuring? We kunnen een beetje gaan klagen en zeuren over slordig taalgebruik maar dat gebeurt al genoeg. Liever zou ik willen uitvinden waar dit gebruik van hun vandaan komt. Wie zijn ermee begonnen, en waarom? Hoe lang is die hun-zeggerij er al? Is het iets van de laatste tien jaar of gebeurt het al sedert 1950?

De laatste vragen zijn nog het minst moeilijk. Maar laten we eerst zeggen wat we met hun-zeggerij bedoelen. Hun is immers vaak een gewoon en goed Nederlands woord. Bijvoorbeeld in zinnen als Ik heb het hun gisteren verteld, of: Men mag dat hun niet aanrekenen. Hier is hun meewerkend voorwerp en dan is er niets aan de hand. Ook als bezittelijk voornaamwoord is hun onberispelijk: Dat is hun zaak, of: Waar zijn hun koffers? In spreektaal wordt hun ook wel als lijdend voorwerp gebruikt: Ik heb hun in geen jaren gezien, ook al schrijven we hier liever hen. Tot zover is er niets bijzonders. Het wordt pas opvallend als men hun gaat gebruiken als onderwerp van een zin: Dat is het wat hun vaak doen. Dan hebben we hunzeggerij: Morgen zijn hun aan de beurt en Hun komen altijd te laat.

Toen begonnen hun ermee

De hun-zeggerij is niet iets van de laatste jaren. Toevallig weten we dat het in de oorlogsjaren van '40-'45 ook al voorkwam. Toevallig, omdat het in de meeste boeken uit die tijd niet te vinden is. Het werd, als het al eens voorkwam, wel verbeterd. Bijvoorbeeld in de dagboeken van Anne Frank: Het Achterhuis. De vader van Anne Frank heeft na de oorlog de tekst van Anne voor de druk gereedgemaakt en de taalfouten van zijn dochter verbeterd. Maar sinds 1986 beschikken we ook over de precieze tekst van wat Anne Frank opschreef, dankzij de uitgave van De dagboeken van Anne Frank. Daarin kunnen we lezen dat zij op 14 augustus 1942 schreef: ik denk tenminste dat hun het waren. Op 29 juli 1943 schreef ze: want dat is het wat hun vaak doen. Haar vader veranderde dat voor Het Achterhuis in: want dat is het wat ze vaak doen. Maar Anne zelf, een meisje uit een keurig milieu, schreef in 1942 en 1943 hun!

Anne Frank zal wel geen uitzondering geweest zijn. In het boek Residentieleven uit 1928, geschreven door Jeanne Reyneke van Stuwe, de vrouw van de dichter Willem Kloos, lezen we over een eenvoudig meisje dat bij een deftige familie in Den Haag komt. Die deftige familie lacht het meisje uit omdat ze gezegd heeft: ... hun hebben wel wat anders te doen.

We kunnen nog verder terug. De eerste keer dat we er iets over horen, voor zover mij bekend, is 1911. In dat jaar schreef de taalkundige J.A. vor der Hake een artikel in een vakblad, ‘De Nieuwe Taalgids’, over onze persoonlijke voornaamwoorden. En daar lezen we, anno 1911: ‘Hun doen dat niet hoorde ik meermalen in Haarlem.’

Is het in Haarlem begonnen? Nee, Vor der Hake woonde in Haarlem. We kunnen alleen zeggen dat het er in 1911 in spreektaal al was. Dit wordt bevestigd door brieven van lezers. Uit een brief van prof. dr. C.A. Zaalberg mag ik het volgende citeren:

© Joop Geesink Dollywood, Amsterdam

Ik was op een dure (‘bijz. neutr.’) lagere school in Den Haag: alle kinderen spraken keurig, de jongens misschien iets onverschilliger dan de meisjes. Op een keer leerde de zangjuffrouw ons een liedje waarin voorkwam: ‘Zij hebben den prijs gewonnen’. Toen ze het voorgelezen of gezongen had en wij het zelf zouden moeten aanheffen, stak Charles B. zijn vinger op en vroeg: ‘Juffrouw, is het zij hebbe de prijs gewonne of hun hebbe de prijs gewonne?’ Charles sproot uit een geziene, Frans-georiënteerde familie. Zijn vraag schokte me omdat hij beter hoorde te weten, ik vond het een fout van het kaliber van ‘hij heb’: met beide fouten was ik vertrouwd. De reactie van de klas herinner ik me niet precies. In welk jaar sprak Charles zijn twijfel uit? Ik misreken me hoogstens een jaar als ik zeg: in 1919. Ik vond het (als ca. 9-jarige) ongelooflijk dat een klasgenoot, een jongen die ik goed kende, niet het verschil wist tussen onze taal en plat. Want hun als subject was me uit vulgair spraakgebruik heel goed bekend, toen al.

Een andere lezer schrijft over de jaren 1920-1925: ‘In mijn geboorteplaats Gorinchem riepen wij op het sport-veld,

[p. 83]

wanneer de tegenpartij aan de beurt was, elkaar toe: hun moete(n), of nog liever zullie of hullie moete(n)’. In 1939 lezen we er weer iets over. De taalkundige E. Kruisinga schreef toen, eveneens in ‘De Nieuwe Taalgids’: ‘En dan zijn er mensen die zeggen Hun waren der ook, mevrouw; dat zijn licht geen heren en dames met handschoenen, maar dat ze Nederlands spreken, zal men toch wel willen toegeven.’ Met andere woorden: het wordt plat gevonden maar van Charles B. en Anne Frank weten we dat het desondanks bij het beschaafdsprekende deel van de natie ook al voorkwam.

In dat zelfde jaar 1939 schreef G. Karsten in hetzelfde tijdschrift: ‘Zoals bekend komt ook hun als onderwerp voor. In de lagere volkstaal van Amsterdam en Rotterdam wordt dit voornaamwoord al sinds jaren als subject gebruikt, ofschoon ik er in het werk van volksschrijvers als Heyermans en Brusse nog geen voorbeeld van heb aangetroffen.’

Wie waren hun?

Het ziet ernaar uit dat de hun-zeggerij begonnen is in de eerste helft van deze eeuw. Haarlem, Den Haag, Gorinchem, Amsterdam, Rotterdam... kortom in de randstad. Maar waarom vinden we het dan niet bij schrijvers die hun personen opzettelijk plat-Rotterdams of plat-Amsterdams laten praten?

Dat zou te verklaren zijn als dr. Jan Stroop gelijk heeft. Stroop heeft mij namelijk wel eens zijn theorie verteld over de oorsprong van deze hunzeggerij. Volgens hem is het begonnen met mensen die uit het oosten en het zuiden van ons land naar de steden in het westen verhuisden. Dat er op grote schaal naar de randstad verhuisd is, is bekend genoeg. Deze mensen spraken van huis uit een dialect waarin helemaal geen hun voorkwam. In de meeste dialecten gebruikt men alleen ze. Men zegt er Ze waren er ook (ze is onderwerp) en Ik heb het ze verteld (ze is meewerkend voorwerp). Eenmaal in de randstad wonend hoort men daar zeggen Ik heb het hun verteld. Dat wil zeggen: onze verhuizers horen hun gebruiken waar ze zelf voorheen altijd ze zeiden. Ze gaan zich aanpassen, ze willen geen dialectspreker blijven en ze nemen dit hun over. In plaats van ze gaan ze hun zeggen. In zinnen als Ik heb het ze/hun verteld gaat het goed.

Maar de aanpassers, die het randstadtaaltje toch niet door en door kennen, passen te veel aan. Ze gaan overal ze vervangen door hun. In de hoop randstads te praten gaan ze dan ook zeggen Hun waren er ook. De correctie is te ver doorgevoerd. We noemen zoiets een hypercorrectie. Dit is dus de theorie van dr. Stroop over het ontstaan van de hun-zeggerij: het zou begonnen zijn in de randstad, niet bij de inheemse bevolking maar bij degenen die van buitenaf naar de randstad verhuisden. Als dit waar is, wordt begrijpelijk waarom Karsten hun niet aantrof in typisch plat-Rotterdams of plat-Amsterdams.

Hun hadden succes

Ondertussen zijn we bijna een eeuw verder en nu kunnen we hun overal horen. Ook bij geboren en getogen Amsterdammers, Leienaren, Haarlemmers en Rotterdammers, ook in Groningen en Nijmegen. Hoe kon die veelgemaakte vergissing van weleer zo succesvol worden?

Dat komt doordat hun als onderwerp eigenlijk heel goed past in de ontwikkeling van onze taal. Om dat te begrijpen moeten we weten dat het Nederlands heel vroeger naamvallen had. Dat wil zeggen: verschillende vormen van de woorden voor hun verschillend gebruik, als onderwerp, als meewerkend voorwerp of als lijdend voorwerp. In het Duits, een taal die nauw verwant is met het Nederlands, is nog veel bewaard gebleven van die naamvallen. Het Nederlands heeft net als het Engels zijn naamvallen verloren aan het einde van de middeleeuwen. Alleen een klein restje bleef bestaan, bijvoorbeeld in vaste uitdrukkingen als de tand des tijds, te elfder ure en ten huize van. Ook bij de persoonlijke voornaamwoorden bleef iets van dat oude naamvallensysteem bewaard: ik voor onderwerp, mij voor meewerkend voorwerp en lijdend voorwerp; wij voor onderwerp, ons voor de beide voorwerpen. Dat we hier twee ver-Gorinchem schillende vormen hebben, is dus een overblijfsel uit de naamvallentijd. Het Nederlands van tegenwoordig werkt anders en heeft die naamvallen niet meer nodig. De overblijfsels van het vroegere naamvallensysteem zijn overbodig geworden. Onze taal heeft in feite geen behoefte meer aan het onderscheid ik/mij en wij/ons. Op sommige punten is zo'n dubbele vorm dan ook reeds verdwenen en bleef er maar één over, bijvoorbeeld bij jullie, dat zowel onderwerp als lijdend voorwerp kan zijn. Net als het: Het is er niet en Ik weet het niet.

Een dubbele vorm hebben we nog wel bij zij (of ze) en hen/hun. Als een van beide zou verdwijnen, zou daarmee eigenlijk weer iets overbodigs verdwijnen. Het zou een taalverandering zijn die helemaal in de lijn der verwachtingen ligt. Als de naamvallen niet meer nodig zijn, kunnen ook de laatste restjes opgeruimd worden. Het maakt dan weinig uit of we overal ze gaan zeggen of overal hun. Misschien blijven ze wel beide in gebruik, maar dan hun als we met nadruk spreken en ze als we zonder nadruk spreken.

Ik vind hun als onderwerp nog steeds akelig klinken, maar het zou geen verslechtering zijn van onze taal. Waarschijnlijk zullen toekomstige generaties het heel gewoon vinden. Net zoals het in sommige andere talen al lang heel gewoon is. In het Zweeds en het Zuidafrikaans is namelijk vrijwel hetzelfde gebeurd, juist lang genoeg geleden dat de meeste mensen er niet van weten. Niemand daar windt zich erover op.

Levensvatbare misvattingen

Vermoedelijk is hiermee het belangrijkste wel gezegd over de datering, de bron en de oorzaak van deze verandering. We doen hieraan niets af als we nog een tweetal factoren noemen die de veranderingen begunstigd kunnen hebben.

[p. 84]

In de eerste plaats is er de hardnekkige overtuiging van sommige hun-zeggers dat hun sekse-neutraal is en daarom te verkiezen boven zij, wat exclusief vrouwelijk zou zijn. ‘Waarom zeg je nou hun in plaats van zij?’: ‘Wel, het zijn toch niet alleen meisjes!’ Een interessante misvatting. Ook al zou men dit prefereren van hun als sekseneutraal dom kunnen noemen of een vergissing (maar laten we dat liever niet doen), op dit moment is voor mijn betoog alleen van belang dàt sommigen (enkelen?, velen?) zo denken, dwaling of geen dwaling. Sommigen, ik weet niet hoevelen, denken zo, bewust of onbewust. Als het er velen zijn, is dat een factor van gewicht. Op vergelijkbare wijze heeft immers een overeenkomstig gevoelen haar (bezittelijk voornaamwoord meervoud) versmald. In het Middelnederlands was haar een bezittelijk voornaamwoord meervoud voor zowel mannen als vrouwen, synoniem met hun. In het enkelvoud lag de situatie anders: zijn voor mannelijk, haar voor vrouwelijk.

Maar doordat in het enkelvoud haar exclusief vrouwelijk was, kreeg het op den duur toch ook in het meervoud vrouwelijke associaties; met andere woorden: in het meervoud werd het bezittelijk voornaamwoord haar op den duur alleen nog voor vrouwen (en vrouwelijke woorden) gebruikt. Zo was het althans in de 19e eeuw; in onze tijd maakt haar weer nieuwe avonturen mee maar die laat ik hier buiten beschouwing. Het gaat me erom dat haar (bezittelijk voornaamwoord meervoud) ondanks de oorspronkelijk algemene betekenis, onder invloed van het enkelvoud met zijn exclusief vrouwelijke betekenis, toch in het meervoud ook specifiek vrouwelijk werd. Op overeenkomstige wijze zouden sommigen (enkelen; velen) thans best eens zij (meervoud algemeen) kunnen associëren met zij (enkelvoud vrouwelijk), waardoor ze bij zij (meervoud) primair aan vrouwen denken. En hun is dan onverdacht algemeen voor zowel vrouwen als mannen.

Een tweede factor die hier genoemd moet worden als mogelijke begunstiger van hun als onderwerp is hullie. In tal van dialecten kende of kent men hullie (of varianten daarvan) als persoonlijk voornaamwoord meervoud. Hullie kan zowel onderwerp als voorwerp zijn. Maar hullie is, wanneer men in contact komt met ABN-sprekers, zo overduidelijk niet-ABN. De hullie-zeggers passen zich aan en vervangen hullie door hun, wat zoveel ‘netter’ klinkt. Als ze dit overal doen, dat wil zeggen niet alleen hullie in voorwerpsfunctie maar ook hullie in onderwerpsfunctie vervangen door hun, dan kan ook dit een bron zijn (of geweest zijn) van onderwerps-bun. Deze bron is parallel aan die welke dr. Stroop noemde met betrekking tot ze: hypercorrectie.

Als er lezers zijn die een oudere vindplaats weten dan 1911, dan houd ik mij aanbevolen voor een mededeling daarover.