Onze Taal. Jaargang 57

God, pot en dikke shit
Vloeken in gradaties
Riemer Reinsma

Hoe komt het toch dat er zo veel krachttermen bestaan? Woorden en uitdrukkingen die je gebruikt als je zojuist met een hamer op je duim hebt geslagen of ontdekt hebt dat je portemonnee gerold is. Waar mensen boos, verbijsterd of wanhopig zijn, daar schiet een welige flora van gepeperde uitdrukkingen op, variërend van god-kelere via jezusallemachtig tot verduweld-nog-aan-toe. Tientallen uitroepen die alle een beknopte samenvatting zijn van hetzelfde bericht: ‘ik ben ontzettend boos’ of ‘ik verga van de pijn’.

Waarom zo'n overvloed aan krachttermen? Wie boos is, staat altijd weer voor een dilemma: aan de ene kant wil hij iets buitengemeen krachtigs ten gehore brengen, iets dat zijn gemoed afdoende oplucht. Anderzijds schrijft onze cultuur voor dat je je woede niet al te direct uit, want dan krenk je eventuele toehoorders. Wanneer de te bezigen krachtterm een vloek is, komt er nog een remmende factor bij: je mag Gods naam niet ijdel gebruiken. Doe je dat toch, dan roep je zijn wraak over jezelf af.

Dan maar verbasteren

Het gevolg van dit dilemma is een compromis: je verandert de godslastering een beetje, je verzacht haar wat, zonder haar nochtans van alle kracht te beroven. Bliksems (een oud woord voor duivels) slik je bliksemsnel in en je maakt er blikskaters van, of blikslagers. Ik moet overigens bekennen dat ik nog nooit iemand deze laatste twee termen heb horen gebruiken; ik ken ze geloof ik alleen uit boeken als Dik Trom en uit negentiende-eeuwse geschriften. Godverdomme (moge God mij verdoemen) wordt verbasterd tot potverdomme, potverdorie en dergelijke.

Hoewel krachttermen dus naar hartelust verzacht en verbasterd worden, vinden velen ook zo'n verbasterde versie nog te fors. Zij brengen over de verbasterde versie nog een extra camouflerend vernisje aan. We kunnen dan ook ruwweg vier niveaus van kracht onderscheiden. Het onschuldigst zijn verbasteringen als potje met blomme of potje met peren, behoedzame verwensingen waaraan de Allerhoogste onmogelijk aanstoot zou kunnen nemen,

[p. 78]

qua kracht te vergelijken met windkracht één.

Tweede niveau: potverdomme, potdomme of potdome, potdorie, of kortweg potver. Potje is dus pot geworden, en in het tweede lid doemen de contouren van het werkwoord verdoemen al op.

Op niveau drie ligt godverdomme, en dat is te vergelijken met windkracht zeven. Pas op dit niveau breekt Gods naam duidelijk door de camouflage heen. En voor mensen met een buitensporig intens gevoelsleven is er dan nog een vierde niveau, met het vermogen van laten we zeggen een orkaan: godgloeiendegodverdomme.

Duivelse varianten

Maar religie houdt meer in dan God alleen. Ook de duivel en zijn trawanten zijn een gewild onderwerp voor krachttermen. Op het eerste niveau hebben we weer onbenullige, bijna vriendelijke uitroepen als drommels. Drommel is een oud woord voor duivel. Op niveau twee of drie krijgen we dan woorden als duivels of verduiveld. Het is opvallend dat zo veel van onze krachttermen zijn afgestemd op het Opperwezen en Satan, en zo weinige op, bijvoorbeeld, onze stoelgang. Duitsers zeggen te pas en te onpas Scheisse, Franzen verliezen zich in merde, maar Nederlanders hebben op dit gebied weinig of niets te melden. Enkele jaren geleden werd in deze leemte eindelijk provisorisch voorzien: de Amerikaanse uitroep shit kreeg hier een uitermate hartelijk onthaal. Eigen Nederlands fabrikaat hebben we op dit gebied nog niet echt, al heb ik de indruk dat we op de goede weg zijn: in bepaalde kringen is men alweer een stapje verder en roept men in geval van grote boosheid ook graag dikke shit.

Onschuldige remedie

Het dilemma van de krachtterm - niet te godslasterlijk en niet te krachtig - wordt vermoedelijk het sterkst gevoeld op de Veluwe, dat, waren de toeristen er niet, een bijna vloekloos gebied zou zijn. Veluwenaren zijn immers heel godvrezend en zijn, naar men mag aannemen, gedwongen hetzij hun mond te houden, hetzij een ernstig verbasterde verwensing te mompelen. Toch is er misschien ook voor het opgekropt gemoed van deze categorie Nederlanders een mooie oplossing voorhanden - die ene krachtterm die je in het dagelijks leven nooit hoort, maar die toch bij iedereen bekend is: duizend bommen en granaten. Ideale gevoelsuit-barsting: niemands naam wordt ijdel gebruikt, er zit een prima ritme in en de lengte is precies goed: nog voor je goed en wel uitgesproken bent, ben je je woede lang en breed kwijt. ‘Duizend bommen en granaten’ is de lijfvloek van kapitein Haddock, uit Kuifje. Nog nooit heb ik iemand de uitroep spontaan horen gebruiken. Ik begrijp dat niet. Waarom zou kapitein Haddock het alleenrecht op deze kreet moeten houden? Het is een even welluidende als onschuldige krachtterm, een uitdrukking die volledig is toegesneden op die mensen in Putten, Harderwijk en Ermelo voor wie de meeste krachttermen te veel God bevatten.