Onze Taal. Jaargang 57

[p. 72]

Een drooggevallen beerput: locofaulismen
F. Jansen

-	‘Distelplukkers!’
-	‘Vieze ballefrutters!’
-	‘Ach, ga maar terug naar je eigen kruikezeikers.’

Na zo'n debat kon op de kermis een gezellige knokpartij beginnen. Waarschijnlijk had u al wel vermoed dat bovenstaande woorden onaardig bedoeld waren. Maar slechts weinig lezers zullen er denk ik het fijne van weten. De termen zijn geen toespelingen op merkwaardige hobby's of seksuele afwijkingen, maar locofaulismen: scheldwoorden voor alle personen die uit één dorp, stad of streek afkomstig zijn. De locofaulismen hebben hun beste dagen gehad, niet zozeer doordat ‘we’ minder behoefte aan scheldmunitie hebben. Dat blijkt wel uit de uitbundige voorraad etnofaulismen (zie Van der Spek). De locofaulismen zijn uitgestorven doordat de xenofobie een schaalvergroting heeft ondergaan: de vroeger zo gewone animositeit tussen naburige dorpen en steden is kleiner geworden (behalve bij voetbalsupporters). De afkeer van andere etnische groepen is ervoor in de plaats gekomen.

Kroosvreters en zandhappers

Gelukkig zijn de locofaulismen niet spoorloos verdwenen. Een werkgroep aan de Nijmeegse Centrale voor Dialectologie en Naamkunde heeft er een paar honderd aan de oppervlakte gebracht en naar hun vermoedelijke betekenis ingedeeld.

Het mechaniekje in de locofaulismen bleek hetzelfde als dat achter elk doeltreffend schelden. Het doelwit is het gevoel van eigenwaarde van het slachtoffer. Als die dat gevoel mede ontleent aan zijn woonplaats, kan de schelder daarvan gebruik maken door de inwoners met iets onaangenaams in verband te brengen.

De favoriete strategie is een toespeling op de eetgewoonten ter plaatse. Eigenlijk is dat vreemd; iedereen moet toch eten. Iedereen doet het ook, zelfs in het openbaar. Toch geeft een scheldwoord als kroosvreter de schelder een heerlijk uitzicht op het vernederen van de ander. Het stukje -vreter (desgewenst -happer, -knauwer, -zuiper) maakt dat er een dierlijk luchtje om het slachtoffer gaat hangen. Op de plaats van kroos kun je alle mogelijke en onmogelijke eetwaar plaatsen:

- goedkoop eten en veevoer: pap-, spurrie- en breivreter

- oneetbare waar: kattevreter, zand- of keihapper.

Er bestaat een nog eenvoudiger trucje om personen met honger en armoede in verband te brengen: insinueren dat ze helemaal niets te eten hebben: goot-, schotel- en straatlikkers.

De etenswaren zelf doen eveneens heel geregeld dienst als locofaulisme. Naast laagwaardig voedsel (bloempap, droog brood) vinden we heel veel gewassen: van koolstruiken tot aardbeien. Dat zijn natuurlijk ook toespelingen op de agrarische middelen van bestaan. Niet alle eet-locofaulismen slaan overigens op vies eten: er zijn ook woorden als kadetten- of koekvreters. Die woorden slaan merendeels op stadjes met een levensmiddelenindustrie. Uit houten hammen blijkt de afkeer van lui die zich rijker voordoen dan ze zijn: kale kak (zelf ook als locofaulisme opgegeven) dus.

Lichamelijke verrichting

Waarom slaat het merendeel van de locofaulismen op eten? Al deze woorden wijzen natuurlijk op de onvoorstelbare honger en armoe die tot in deze eeuw geleden werd. Toch zou het me niet verbazen als er niet ook een ‘diepere’ verklaring bestond: der Mensch ist was er isst. Consumptie is wel de meest frequente openbare lichaamsverrichting, maar het is ook een bezigheid die van groep tot groep verschilt. De eter kan met het voedsel zijn status tot uitdrukking brengen, wat tot jaloezie aanleiding geeft. Daar komen nog kookluchtjes (hospita's die het bereiden van bloemkool verbieden) en ander ongerief (knoflookvreters!) bij.

Het succes van eet-locofaulismen doet verwachten dat de scheldwoorden die naar de ontlasting verwijzen ook populair waren. Die vormen immers in het algemeen een heerlijk aanknopingspunt voor de schelder. Er rust immers taboe op en je kunt een direct verband met het tonen van angst en met eten leggen. Toch komt dit type niet zo vaak voor. Ze verwijzen alleen naar de (bizarre) plaatsen waar de verrichting plaats zou vinden: greppel- en hooischijter voor plattelanders; stoepen straatschijter voor stedelingen. Inwoners van enkele steden worden kruikezeikers genoemd. Dat slaat op het inzamelen van urine om te verkopen aan de textielindustrie. Omdat het hier natuurlijk om een bescheiden bijverdienste ging, is de naam eveneens een toespeling op armoe.

Ik vind het opmerkelijk dat toespelingen op grote (of kleine) gezinnen en seksuele afwijkingen geen aanleiding hebben gegeven tot locofaulismen. Dat kan aan de manier liggen waarop onze bronnen hun materiaal verzameld hebben: dat waren dialectologen, meestal nette oudere heren en dames en dito informanten.

Velerlei verwijzingen

De andere hoofdgroep bestaat uit toespelingen op beroepen en meer incidentele activiteiten. Het meest worden de boeren genoemd: aardbei-, pap-, kaas-, bot-, kool-, knotte-, kluit-, brem-, grasboer, om er enkele te noemen. Het zal wel duidelijk zijn wat dat voor het aanzien van de oude agrariërs betekende.

Locofaulismen verwijzen verder naar:

- laagbetaalde, ambulante (!) beroepen, zoals bezemkramer, schopveger, ketellapper, paardeviller

- vermogensdelinquenten: snijers, schapendieven, aardappelkapers, en voor meer dan tien dorpjes: klokkedieven. Dat laatste scheldwoord kan waarschijnlijk telkens herleid worden tot dezelfde anekdote: het ene dorp heeft alleen een toren, het andere ook een klok. Dorpelingen uit het eerste dorp eigenen zich 's nachts de klok van het andere dorp toe. Klokkedief is als scheldwoord bijzonder hoogwaardig: het verwijst niet alleen naar de criminele inslag en de armoe in het andere dorp, maar ook naar de kerk. Het stelen van gewijde spullen is na-

[p. 73]

tuurlijk nog een graadje erger.

- gewelddadige activiteiten: onder andere messentrekkers, zwepedragers, kattendonders, hondhangers, doodstekers, neuzebijters

- onzinnige activiteiten: maneblussers, beekvegers, kroosvissers, apenlooiers, ganzemelkers, koetillers, heitoeters.

Ik weersta de verleiding om de laatste categorie in extenso weer te geven. Woorden als heitoeter klinken lekker en hebben iets vaag onbenulligs zonder dat we ze als een specifieke belediging kunnen opvatten. Een wat minder ‘ordi’ inspiratiebron voor moderne schelders.

Kent u ze nog?

Amsterdammers: koeketers, stoepeschijters, pottekakkers

Rotterdammers: potteschijters, kielschieters, grasvreters

Arnhemmers: bloedhonden

Haarlemmers: muggen

Eindhovenaars: keienschijters, teuten, snuifscheppers, pinnenmakers

Groningers: mollebonen

Zoetermeerders: greppelschijters

Dergelijke plaatsgebonden scheldwoorden zijn op hun retour. Toch zijn we er benieuwd naar welke nu nog gebruikt worden. Kent u zulke woorden voor uw eigen plaats, of voor omringende plaatsen, dan horen we ze graag. Vooral nieuwe uitdrukkingen zijn welkom.