Onze Taal. Jaargang 57

[p. 71]

Van woord tot woord
Vieze woorden
Marlies Philippa

Vieze woorden bestaan niet. Toch gebruiken we ze en dat ‘mogen’ we eigenlijk niet. Dat maakt ze zo aantrekkelijk. Vieze woorden zijn verboden woorden, woorden waar een taboe op rust, en het zijn woorden die verachting uitdrukken.

Vieze woorden hoeven niet uit één woord te bestaan. Het kunnen ook uitdrukkingen of zegswijzen zijn. Je kunt ze indelen in scheldwoorden, verwensingen en krachttermen. Vieze woorden zijn niet vies, wat men dan ook onder vies mag verstaan. Genitaliën, ‘analiën’ en ‘animaliën’ zijn objectief gezien niet vies te noemen, maar de intentie maakt ze smerig. Hetzelfde geldt voor de ‘religialiën’ en uiteraard ook voor de ‘discriminaliën’, of het nu om ras, sekse, ‘afwijkingen’ of ziektes gaat.

Dieren en uitwerpselen

Vieze woorden zijn vaak te vinden binnen bovengenoemde gebieden. Diernamen (‘animaliën’) - schaap, ezel, varken, rund, kip, hond, kat, olifant, etcetera - komen uitsluitend voor als scheldwoorden; woorden of zegswijzen uit de andere categorieën ook als verwensingen of krachttermen.

Kunnen diernamen alleen maar ‘vieze woorden’ worden door hun gebruik, menselijke afscheidingsprodukten als slijm en snot, maar zeker uitwerpselen als pis en poep worden op zichzelf al door velen als vies ervaren, en daarmee ook de regionen waar deze uitwerpselen worden geproduceerd. Zo ontstaan scheldwoorden als schijter(d), zeiker(d) en kakker, uitdrukkingen als ‘de schijt aan iemand hebben’, ‘iemand in de zeik drukken/zetten’, ‘pissig op iemand zijn’, en verwensingen als ‘lik m'n reet’.

Vieze woorden krijgen een extra sterke lading als ze verdubbeld worden. In ‘krijg de pestpokken’ worden je twee ziektes toegewenst. In de talen waarin men je verwensingen toeroept als hoerenjong of ‘zoon van een teef’ beledigt men ook de moeder als symbool van het heilige gezin. Talen die ‘geloof van je moeder’ als vloek kennen, verbinden weer twee andere categorieën.

Populaire ziektes

De meeste vieze woorden zijn doorzichtig in hun betekenis. Dat is ook logisch, want de aangesprokene wil wel weten waarvoor hij uitgescholden of wat hem toegewenst wordt. Toch zijn er ook duistere vieze woorden. Laten we de categorie ziektes maar weer eens nemen. Pest en kanker zijn duidelijk genoeg, maar klere is dat niet. Klere komt van cholera. Een klerelijer is dus iemand die cholera heeft. ‘Ben je belazerd’ betekent ‘ben je melaats’, lijd je aan de lazarusziekte? Hetzelfde lazer vinden we in ‘iemand op zijn lazer geven’, oplazeren, lazersteen en /azerstraal.

Ook de klaploper hebben we te danken aan de melaatsheid. Leprozen waren verplicht hun nadering met een ratel, een klepper of klap aan te kondigen. Zij mochten niet werken, dus zij moesten wel ‘klaplopen’ op andere mensen.

Een klikspaan heette vroeger een clapspaen. Alweer die melaatsen: een clapspaen was een lazarusklep en kon ook de persoon aanduiden die met zo'n klepper rondliep. Later ging men dit woord clap/klap in verband brengen met klap in achterklap, verklappen en ‘uit de school klappen’, dus met klappen in de betekenis ‘praten, babbelen’. Volksetymologie! Klepspaan/klapspaan betekende in de 17e en 18e eeuw ‘verklapper, verklikker’. Omdat er voor ‘verklappen’ ook toen al het woord klikken bestond, is men klapspaan gaan vervangen door klikspaan.

Stumpers en stakkers, die mismaakten van toen! De stumpers waren ‘stompers’; hun benen of armen bestonden uit stompjes. Ze waren stakkers: ‘stokkerels’, bedelaars die met een stok in de hand rondzwierven. Stakker komt uit de Scandinavische talen. In het Zweeds bestaat het woord stackare. Dit woord is ontstaan uit stafkarl ‘stafkerel’.

Genitale delen

Onder vieze woorden verstaat men meestal vooral die uit de anale en de genitale sector. Op de anale ben ik al ingegaan, over de genitale heb ik nog wel wat te zeggen. De scheldwoorden zijn bekend: zak, lui, klootzak, balletje, eikel, allemaal namen van mannelijke delen, met trut als vrouwelijke pendant. Je kunt iemand voor lui zetten en iets kan lullig of kloterig zijn. Het gaat in hoofdzaak over de man. De vrouw werd dan wel uitgescholden voor hoer, slet of sloerie, maar haar intieme delen kwamen daarbij nauwelijks ter sprake. Tot de laatste feministische golf. Momenteel is niets meer lullig, maar alles is kut.

Er zijn ook verborgen genitale vieze woorden. Zo was een kul in het vroegere Nederlands een teelbal. Daar komt flauwekul vandaan! Koeioneren hebben we via het Frans uit het Italiaans. Het heeft niets met koe te maken, maar met het Latijnse woord coleus ‘balzak’. Het Italiaanse coglwne betekende ‘gecastreerde’. Daaruit ontwikkelde zich in het Frans coion ‘lafaard’ en een werkwoord coionner ‘foppen, gemeen schertsen’.

De scheldwoorden en verwensingen die met de religie te maken hebben, zijn het meest onderhevig aan taboewerkingen. Vandaar de vele bastaardvloeken. In Zweden verwens je iemand naar het bos in plaats van naar de hel en hier zeggen we jeetje, potdorie en verdulleme. Tot in de hoogste religieuze en cabareteske kringen.