Naschrift redactie
Mag die komma voor enz. niet? Wij schrijven die komma omdat we een komma-achtige pauze tussen aardappelen en enz. menen te horen. Net zo'n pauze horen we overigens voor etc. Als we e.d. (en dergelijke) na aardappelen hadden geschreven, hadden we geen pauze gehoord en geen komma geschreven.
Het ziet er dus naar uit dat enz. (en etc.) niet zonder meer vervangen kan worden door en nog veel meer. Het zijn woordjes geworden die - in hun geheel - als laatste term van een nevenschikking gebruikt worden. uitspraak van de zin een kommaintonatie horen: de toon gaat omhoog, er valt een kleine pauze, en de zin wordt op een lagere toonhoogte vervolgd. In zinnen als (5) maakt iedereen een komma-intonatie:
| (5) | Vriezen we dood, dan vriezen we dood. |
Een van de problemen met deze maatstaf is, dat je voor een goede uitspraak van de zin precies moet weten wat de betekenis ervan is. Dubbelzinnige woordenreeksen worden duidelijke zinnen door weloverwogen een komma-intonatie te maken (6, 7) of dat niet te doen (6a, 7a):
| (6) | Jan hield van Marie, en Bob. |
| (6a) | Jan hield van Marie en Bob. |
| (7) | De afkeer van overspel, waar de minister bekend om was. |
| (7a) | De afkeer van overspel waar de minister bekend om was. |
De komma-intonatie en de komma die er het gevolg van is, geven een drieledig signaal, namelijk van ‘voorlopige afsluiting’:
| a) | met de komma eindigt een taalvorm, maar toch |
| b) | horen de elementen voor en na de komma bij elkaar, echter |
| c) | het deel na de komma wordt bij voorkeur niet onmiddellijk op het voorgaande betrokken. |
Geen wonder dat lezers volgens sommige onderzoekers een hekel hebben aan komma's!
Aan het plaatsen van een komma gaan dus twee vragen vooraf:
-Welke precieze betekenis heeft de zin?
-Welke intonatie hoort bij die betekenis? Daarna wordt de beslissing meestal eenvoudig, bijvoorbeeld bij het beruchte onderscheid tussen uitbreidende en beperkende bijzinnen. In (8) (met uitbreidende bijzin) horen we wel komma-intonatie, in (9) (met beperkende bijzin) niet:
| (8) | Jan, die je trouwens nog uit je Amsterdamse tijd moet kennen, is verloofd. |
| (9) | De redacteur las alléén artikelen die hij zelf geschreven had. |
Nu terug naar de zinnen uit het begin. De komma in (1) is een uitvloeisel van de gewoonte om een komma te plaatsen achter elk eerste zinsdeel dat uit drie of meer woorden bestaat. Die gewoonte misleidt de lezer, omdat die denkt dat woordkeus niet direct op moet betrokken kan worden. Weg met die komma's. De komma in (2) staat er waarschijnlijk volgens de ouderwetse schoolregel dat voor elk onderschikkend voegwoord een komma hoort te staan. De komma is eveneens misleidend en moet verdwijnen.
De komma in zin (3) is twijfelachtiger. Veel mensen plaatsen een komma achter de werkwoordelijke eindgroep (kan afvragen) als daar nog een bijzin op volgt. Daar zit wat in: vaak eindigt de zin met die werkwoorden en horen we een komma-intonatie voor het na-druppelende laatste zinsdeel, bijvoorbeeld in
(9) Ik heb Piet gezien, gisteren. Maar de bijzinnen van het type (3) zijn juist heel vast aan het voorgaande verbonden. Daarom toch liever geen komma.
De komma in (4) staat het sterkst ter discussie. De bijzin is een bijvoeglijke bepaling bij de kern conclusie. In (4a) staan kern en bepaling vlak naast elkaar:
(4a) Hieruit mag niet de conclusie dat Y geen verstand van die zaken heeft, worden getrokken.
In (4a) komt worden getrokken echter te ver af te staan van mag. De komma in (4) is waarschijnlijk bedoeld om uit te drukken dat de bijzin niet aan het direct voorafgaande getrokken moet worden gekoppeld. Aan de andere kant verleidt de komma in (4) de lezer tot een uitbreidende interpretatie van de bijzin. Komma-intonatie horen de meesten niet in (4). Iedere schrijver mag zelf uitmaken aan welk argument hij de meeste waarde hecht. Bij de eindredactie van kopij voor Onze Taal nemen wij de komma-intonatie als uitgangspunt: de komma in (4) wordt geschrapt.
Wie wat uitvoeriger wil worden ingelicht over het kommagebruik, verwijzen wij naar Van Dale. Al vijf drukken lang geeft dit woordenboek in zijn inleiding een goed en uitgebreid overzicht daarvan, ervan uitgaande dat men eerder te veel dan te weinig komma's plaatst.
Auteursrechtelijk beschermd