Onze Taal. Jaargang 57

Taalrubrieken
Camiel Hamans Over Taal
Anneke Zaalberg & Ingeborg van der Geest

Camiel Hamans vult eens in de veertien dagen twee kolommen Over Taal in NRC Handelsblad. Ze staan, meestal op maandag, op de achterpagina van deze krant. Hamans is taalkundige. In zijn artikelen geeft hij voorlichting over het vak. Hij wil de lezers die geen specialistische taalkundige kennis hebben, op een luchtige manier informeren over allerlei zaken uit de talige werkelijkheid.

Waar gaan die stukjes over? Wij hebben Over Taal een tijdje, van maart tot juli, gevolgd. Een aantal onderwerpen komen we regelmatig tegen.

Ten eerste beperkt Hamans zich niet tot het Nederlands van nu, maar geeft hij ook aandacht aan taalverandering, de oudere fasen van het Nederlands, en aan andere talen. Etymologie heeft in het bijzonder zijn interesse. Zo verklaart hij in ‘Speen’ waar een aambei vandaan komt. Aambei bestaat uit de delen aam en bei. Aam betekent, als in aamborstig, ‘eng’. Bei is een leenwoord uit het Frans. In het Middelnederlands kwam dit woord al voor als baye. Het betekende onder meer ‘bes’. Het is dan weer een heel verhaal hoe baye zich ontwikkelde tot bei. De etymologische verklaring voor aambei is dan ‘verengende bes-achtige zwelling’.

Een ander voorbeeld van taalverandering is het sterk afnemend gebruik van naamvallen. Als je de ANS, de grote grammatica van het huidige Nederlands, openslaat, vind je maar weinig naamvalsvormen; 's winters, Vondels drama, te allen tijde, veel verder kom je niet. In het Middelnederlands daarentegen kwamen zulke vormen heel veel voor. Hamans schetst in een van zijn stukjes hoe de naamvallen afgesleten zijn. In het Middelnederlands bestonden vaste regels voor het verbuigen van woorden. Ridder bijvoorbeeld is een sterk mannelijk zelfstandig naamwoord. In de tweede naamval enkelvoud werd dit verbogen tot (des) ridders. Vader behoorde niet tot deze categorie, maar tot een veel kleinere. Een kenmerk van deze groep zelfstan-

[p. 41]

dige naamwoorden was juist dat ze in het enkelvoud niet verbogen werden.

Dat vader toch vaak in de tweede naamval (des) vaders werd, kwam door het verwarren van de verschillende verbuigingsregels. Door de chaos die ontstond, verminderde het gebruik van naamvallen op den duur aanzienlijk. In andere Westeuropese talen gebeurde hetzelfde, behalve in het Duits.

Ten tweede besteedt Hamans veel aandacht aan taalverwerving. Met zijn kennis van de morfologie (woordleer), fonologie (klankleer) en syntaxis (zinsleer) verklaart hij de problemen die jonge en oude taalverwervers kunnen tegenkomen. Hoe wordt het meervoud gevormd in het Nederlands? Waarom zeggen jonge kinderen blood in plaats van brood? Wat is er taalkundig gezien aan de hand met de zin Kip eet moeilijk?

Ook in dialecten zijn opvallende verschijnselen aan te wijzen. Hoe kan verklaard worden dat in gesproken taal de s steeds vaker vervangen wordt door een z? Hamans geeft antwoord. In het Hollands, de westelijke variant van het Nederlands, worden zelden stemhebbende wrijfklanken gebruikt. Ze worden vaak vervangen door de stemloze tegenhanger. Vee klinkt als fee, Amsterdammers kunnen de son in de see sien sakken. Deze uitspraak geldt als plat. De opmars van de z is een teken dat men de platte uitspraak vermijdt. Men doet dit steeds vaker ook op plaatsen waar het eigenlijk niet mag. Zo hoorde Hamans een EO-dominee waarschuwen voor de lagen en listen van zatan. Hypercorrectie heet dit verschijnsel.

Ten slotte gaat Hamans in zijn column zo nu en dan in op taalnieuwtjes. In ‘Polyglot’ bijvoorbeeld beschrijft hij een opmerkelijk computerprogramma dat vijftig talen kan onderscheiden. Een docent aan een vertalersschool heeft dit programma ontwikkeld. Het is gebaseerd op het idee dat de letterfrequentie per taal verschilt. In het Iers is 17% van de letters een a, voor het Nederlands is dat 6,8%. De docent voerde via Polyglot in vijftig talen steeds twee pagina's tekst in. Als hij vervolgens de computer een onbekend fragment van tien regels gaf, in een van die vijftig talen, dan herkende de machine de taal feilloos. De letterfrequentie blijkt zo'n kenmerkende eigenschap te zijn dat zo'n 600 à 800 letters voldoende zijn om een taal te determineren.

Vele onderwerpen komen bij Hamans aan bod. Taalverandering, taalverwerving, dialecten en andere kwesties worden door Hamans aangeroerd. Opvallende, grappige, typische verschijnselen van alledag zijn voor hem aanleiding om zijn kennis van het vak te spuien. Echte waardeoordelen spreekt hij zelden uit. Hij signaleert, beschrijft en verklaart. Over Taal: leesplezier voor de liefhebber!