Onze Taal. Jaargang 57

[p. 14]

5.000 woorden per jaar; hoe doen ze dat?
E.J. van der Spek

Wanneer u zich inschrijft voor een Teleac-cursus Chinees, zult u trots zijn als u na drie maanden intensieve studie en audiovisuele ondersteuning 400 woorden hebt geleerd. Uw kind heeft echter in één maand hetzelfde aantal nieuwe Nederlandse woorden geleerd, zonder daar aanwijsbare moeite voor te doen. De woordenschat van een gemiddelde zestienjarige bestaat uit 40.000 woorden; als we daar eigennamen (van plaatsen en personen) en idiomatische uitdrukkingen bij optellen, komen we op een aantal van 80.000. Om dit indrukwekkende aantal te bereiken moeten kinderen gemiddeld dertien woorden per dag leren, zestien jaar lang. Hoe pakken ze dat aan?

In de Scientific American (september 1987) proberen George A. Miller en Patricia M. Gildea een antwoord op deze vraag te geven. Het blijkt bij het leren van woorden om twee dingen te gaan: het herkennen en isoleren van een concept en het verbinden van een vaste woordvorm aan dat concept. Dit valt af te leiden uit een onderzoek waarin nagegaan werd hoe driejarige kinderen kleurnamen leren. Allereerst werd vastgesteld dat de kinderen een bepaalde kleur, olijfgroen, niet kenden. Vervolgens leerden ze een willekeurige aanduiding, ‘chromium’, voor deze kleur. De onderzoekers verfden een dienblad blauw en een ander olijfgroen, en vroegen de kinderen het ‘chromium’ blad aan te geven (‘niet het blauwe, het chromium’). Een week later moesten de kinderen opnieuw de namen van verschillende kleuren geven. Toen ze olijfgroen te zien kregen, aarzelden ze: hoewel ze zich de term ‘chromium’ niet konden herinneren, wisten ze wel dat dit een kleur was met een eigen naam.

Leerproces

Kinderen hebben snel door in welk betekenisveld een woord thuishoort: na één keer ‘chromium’ gehoord te hebben, weten ze dat het een kleuraanduiding is. Veel langer doen ze erover om de onderlinge verschillen tussen woorden in een veld te leren. Dit tweede proces levert ook voor volwassenen problemen op: we weten dat ultramarijn een kleur is, maar alleen schilders en postzegelverzamelaars weten welke kleur het precies is. Kinderen maken dan ook vaak fouten met de exacte toepassing van een aanduiding: ze noemen bijvoorbeeld een tomaat een appel, omdat het in beide gevallen gaat om een vrucht die rond, rood en van een bepaalde grootte is. De significante verschillen (verschil in smaak, samenstelling e.d.) moeten ze dan nog leren.

Het leerproces dat hierboven werd aangeduid, passen kinderen toe tot ze naar school gaan: ze leren woorden door te zien hoe die door hun omgeving gebruikt worden en door het geleerde zelf toe te passen. De eerste schooljaren komt daar nog weinig verandering in; de nadruk ligt dan op het leren lezen en schrijven van vertrouwde woorden. Vanaf de vierde klas komen ze echter gedrukte woorden tegen die ze nog niet kennen. Die woorden kunnen niet stuk voor stuk onderwezen worden; daar is gewoon te weinig tijd voor. Ook kunnen kinderen niet hun oude leerstrategie toepassen, want veel woorden die ze vanaf nu gaan leren, komen alleen in (school)boeken voor.

Kinderen zijn daarom voor een groot deel afhankelijk van wat ze lezen: geschreven taal vervangt gesproken taal als bron van nieuwe woorden. De context van de zin vervangt nu de situatie waarin het woord gebruikt wordt. Woorden leren door na te gaan hoe ze in een context gebruikt worden, werkt wel, maar het kost tijd: sommige contexten geven weinig informatie over een nieuw woord, en bovendien moeten kinderen veel lezen om voldoende nieuwe woorden tegen te komen. De auteurs schatten dat een kind dat vijftig minuten per dag leest, in een jaar 1000 nieuwe woorden leert. Dat is dus niet genoeg.

Falende woordenboeken

Behalve door te lezen kunnen kinderen ook hun woordenschat vergroten door te werken met woordenboeken. Ze moeten dan bijvoorbeeld een woord opzoeken in een woordenboek en er een zin mee maken. Tijdverspilling volgens de schrijvers. Ze geven voorbeelden van zinnen die op zo'n manier ontstaan, zoals:

‘Mijn ouders en ik correleren, want zonder hen zou ik er niet zijn’ (= ‘in een wederzijdse betrekking staan’). ‘De muizen hebben het brood geërodeerd’ (woordenboek: ‘wegbijten, wegknagen’).

Uit deze zinnen blijkt dat kinderen de nieuwe woorden niet echt leren. Ze zoeken een vertrouwd element in een woordenboekdefinitie, maken vervolgens een zin met dat vertrouwde element en zetten daar het moeilijke woord voor in de plaats. Ook het werken met modelzinnen (waarbij kinderen een informatief voorbeeld in plaats van een woordenboekomschrijving krijgen aangeboden) brengt weinig verandering in deze strategie.

Bij het leren van woorden speelt het volgende dilemma een rol: kinderen leren een nieuw woord het best als ze gemotiveerd zijn, bijvoorbeeld doordat ze tijdens het lezen een bepaalde passage zonder dat woord niet kunnen volgen. Een woordenboek werkt in zo'n situatie echter te langzaam, het onderbreekt het leesproces. Een oplossing hiervoor zien de auteurs in een interactief videosysteem, dat een tekst presenteert (eventueel in combinatie met beelden) waarbij een lezer op elk punt informatie kan opvragen over de woorden in die tekst. Hij krijgt dan een definitie en/of illustratieve voorbeelden aangeboden. Op die manier wordt het natuurlijke leerproces het dichtst benaderd.

Twee kanttekeningen bij dit artikel. Ten eerste: is het nodig om meteen op dure systemen terug te vallen? Zou een boek met een margetekst die omschrijvingen bevat niet even goed kunnen werken? En ten tweede: is deze inspanning wel nodig, als kinderen ook zo al 80.000 woorden blijken te beheersen?