Onze Taal. Jaargang 57

[p. 9]

Massacommunicatie: de taal van het dovenjournaal
J.Ph.W. Marmelstein - hoofd NOS Teletekst te Hilversum

Het taalgebruik van Hilversum (van radio, televisie en teletekst) geniet weinig waardering. Dat is voor Hilversum of voor mijzelf in het bijzonder geen probleem, maar het is wellicht nuttig aan de hand van enkele beschouwingen de stelling te onderbouwen dat het taalgebruik van Hilversum niet per ongeluk is ontstaan. Hilversum heeft effectief taalgebruik en bewijst dat de taal zich voegt naar het medium. Want er moge dan een Nederlandse taal zijn die 700.000 woorden en hun verbuigingen kent, iedereen gebruikt slechts een deel van die taalschat. Het deel dat iemand kiest en het gebruik dat hij van het gekozen deel maakt, wekt kritiek op. De kritiek op de taal van Hilversum is een reeks verwijten inzake woordkeus en presentatie.

Ofschoon gebrekkig taalonderwijs ook in Hilversum zijn sporen heeft nagelaten en menselijke fouten onvermijdelijk zijn, mogen we vaststellen dat het taalgebruik van Hilversum een overwogen keuze ten grondslag had. Wie jongelieden informatie wil aanreiken of hen tot een reactie wenst te prikkelen, zal aansluiting moeten zoeken bij hun woordgebruik, zo goed als een wetenschapper het jargon van zijn vak gebruikt.

Toegesneden taalgebruik

Taalgebruik gebeurt doelbewust, en het voegt zich naar zijn medium. Taalgebruik voor radio vergt teksten die, zoals de vakman het noemt, ‘lekker bekken’ - woordreeksen die prettig van de tong vloeien. Taal voor televisie, bijvoorbeeld de journaalteksten, is net als filmmuziek ondergeschikt aan het beeld maar tevens ondersteunend. Ondertitels bij een buitenlandse film moeten de inhoud van de buitenlandse tekst zo volledig mogelijk weergeven en vervolgens ook nog lees- en begrijpbaar Nederlands zijn. Teksten in het Nieuws voor doven en slechthorenden moeten gelezen en begrepen kunnen worden door mensen wier gemiddelde actieve woordenschat de 3500 woorden niet overschrijdt - ook al bevinden zich in die groep doven met een veel grotere woordenschat, zelfs al lezen horenden de geluidloos vertoonde teksten graag mee.

Het medium bedient zich van een moeilijk te omschrijven maar empirisch goed aantoonbaar deel van de taal. En denkt u niet dat alleen Hilversum zo handelt. Want van de 25.000 dove mensen die Nederland telt, is niet de helft in staat de krant te lezen en te begrijpen: dus zelfs waar men denkt begrepen te worden, heeft men, in het geval van de krant, meestal door te fraai, soms door te slecht Nederlands, de weg naar bepaalde gebruikers afgesloten.

Effectiviteit als norm

Het bezwaar tegen Hilversum is dat de effectiviteit van de informatieoverdracht sterk varieert. Toen men de effectiviteit van verkeersinformatie onderzocht, bleek dat de automobilist alleen bewust luistert naar wat betrekking heeft op zijn weg of zijn bewegingsgebied. Hieruit blijkt dat nog andere, persoonlijke factoren een rol spelen. Niet alleen bij de informatieoverdracht, maar ook bij de latente en achteraf geformuleerde meningen over de woordkeuze en de zinsbouw.

Voor de nog vrij jonge informatiemethodes zijn ook al nieuwe wetten ontstaan. Het taalgebruik dat we kozen voor doven en slechthorenden is tot stand gekomen op basis van vooroordelen van journalistieke aard, die wetenschappelijk getoetst zijn aan een proefpubliek van dove en slechthorende mensen. Op dit onderzoek zijn de normen gebaseerd die thans gehanteerd worden.

Die normen zijn: in twintig seconden kan een dove Nederlander maximaal acht regels tekst lezen en begrijpen, indien die tekst per regel niet meer dan 23 spaties en karakters bevat en indien uitsluitend Nederlands gekozen wordt zonder jargon of moeilijke woorden. (Maar wat is een moeilijk woord? Disconto-verlaging staat altijd op de voorpagina van dagbladen, maar 47% van de lezers kent de betekenis van dit woord niet.) Bovendien stellen we aanvullende eisen. Onderwerp en gezegde, en de delen van scheidbaar samengestelde woorden moeten dicht bij elkaar staan. Samenstellingen en onbekende woorden mogen voor groter leesgemak door middel van deelstreepjes gesplitst worden in herkenbare delen. Voor teletekst gelden deze normen in minder strenge mate, voor de ondertiteling die bij Nederlandstalige TV-uitzendingen worden gemaakt, gelden aanvullende normen. Kabelkranten en andere systemen zien de effectiviteit en nemen dit taalgebruik over van het Nieuws voor doven en slechthorenden.

Taal in de schootslijn

Ofschoon we dagelijks op het scherp van de snede balanceren en soms een half uur nodig hebben om een bericht zo te redigeren dat we het resultaat lees- en begrijpbaar achten voor een dove met een actieve woordenschat van 3500 woorden, blijven we ervan overtuigd dat de normen sterk bijdragen tot de effectieve informatieoverdracht. We slagen niet altijd. Een onderzoek toonde aan dat bij mensen die vanaf hun geboorte doof zijn zulke teksten niet altijd ‘overkomen’. Tevens weten we dat horenden de teksten graag lezen en zelfs menen dat die vijf minuutjes dovenjournaal beter zijn dan een journaaluitzending. We beschouwen dat als een compliment, ook al is de opmerking niet altijd terecht. Bij velen leiden de rust (het ontbreken van ‘muzikaal behang’), de eenvoudige tekst en het voorgeschreven leestempo tot beter opnemen van de tekst. We durven mede daardoor de stelling aan dat zowel in als buiten de doelgroep dit taalgebruik zeer effectief is. Daar komt nog bij dat verouderde teksten uit het Nieuws voor doven en slechthorenden een rol spelen in het taalonderwijs aan gastarbeiders.

Kijken we even terug naar de normen, dan kunnen we vrij gemakkelijk vaststellen waarom we ze niet altijd volgen. In de begintijd mochten we samenwerken met dr. Prick, taalpsycholoog te Amsterdam. Hij stelde voor de deelstreepjes te gebruiken en

[p. 10]

maakte nog veel andere opmerkingen. We zeiden toen: ‘Beste man, kom eens met ons meewerken’, en gaven hem dan de teksten waarvan we wisten dat ze volgens hem nog niet goed genoeg waren. We legden ons journalistieke probleem dan uit. Voor hem, hoorden we achteraf, was het interessant te zien hoe we met de normen stoeiden en ze soms moesten negeren; voor ons was het de wetenschap in de schootslijn. We hielden er iets aan over: de gedachte namelijk dat niet elk streven altijd haalbaar is. En we gingen verder.

Ik hoop dat u van onze oprechte bedoelingen overtuigd bent. Over de deelstreepjes krijgt elke klager - twee per jaar - een net briefje, en soms blijkt dan dat zo'n klager zich geen moment had afgevraagd wat men nodig heeft om dove mensen informatie aan te bieden in de vorm van tekst. Als er voor ons werk géén, maar voor het gruwelijke isolement van de dove wèl begrip ontstaat, beschouwen we dat als winst.