Onze Taal. Jaargang 56

[p. 174]

Buma en Heino: de rage van de afko
Robert-Henk Zuidinga

In een paar jaar is de Nederlandse woordenschat op explosieve wijze uitgebreid met woorden van twee lettergrepen die een verkorting zijn van een bestaand woord en als verkorting een eigen bestaan gaan leiden. Het verschijnsel is niet nieuw: onze taal kende al tal van zulke woorden, die door iedereen gebruikt worden. Wie staat er nog bij stil dat memo slechts de eerste helft is van ‘memorandum’? Wie realiseert zich tijdens een ritje in de metro, dat die naam in Londen voluit ‘Metropolitan & District Line’ luidt, en in Parijs ‘Chemin de fer métropolitain’ (metropolis = hoofdstad, wereldstad)? Of dat expo de verkorting is van ‘expositie’ en, geschreven als Expo, van ‘Exposition universelle’ (Wereldtentoonstelling)?

Nog vanzelfsprekender nemen we woorden in de mond als foto (fotografie), poli (polikliniek), doka (donkere kamer), porno (pornografie), disco (discotheek) en bios (bioscoop). Dit artikel richt zich vooral op de tweelettergrepige verkortingen; de eenlettergrepige worden buiten beschouwing gelaten. Ook daarvan kent het Nederlands er vele: bieb (bibliotheek), prof (professor), soos (sociëteit), lab (laboratorium) beperken zich tot de eerste lettergreep, bus (omnibus of autobus) tot de laatste.

Verspreiding en bijklank

Onmiskenbaar is de invloed van het Engels op deze woorden. In Engeland is men dol op het afkorten van woorden en uitdrukkingen. Wie een serie als ‘EastEnders’ volgt, wordt in elke aflevering getrakteerd op bijvoorbeeld ‘I'll have a cuppa’ (cup of tea), ‘just a sec, luv’ (second), ‘been watchin' the telly?’ (television) en ‘He's had an op’ (operation). Uit Amerika, waar tijd en dus efficiënt taalgebruik geld is, stammen termen als info (information), promo (promotion) en demo (demonstration), zoals in demo-tape, een proefopname waarmee een artiest of groep laat horen hoe een nummer klinkt.

Wat alle bovengenoemde voorbeelden gemeen hebben, is dat hun betekenis neutraal is. Men kan zich storen aan het gebruik van zulke verkortingen, maar niet aan een opvatting die ermee uitgedrukt wordt. Kenmerkend voor de (meestal tweelettergrepige) afko's die van verkortingen een rage gemaakt hebben, is dat ze in veel gevallen juist wel een oordeel uitspreken. En bijna zonder uitzondering een negatief oordeel.

Een goed voorbeeld daarvan is buma: burgermannetje of burgermans-. Een bord met aardappelen, andijvie en een gehaktbal, bij voorkeur geserveerd op maandag, is een typisch buma-maal. Een bu-gleuf is een burgermansvrouw. In dezelfde hoek zit prolo (proletariër, proletarisch). Wie om 6 uur aan zijn buma-maal zit, eet op een echte prolotijd.

Veel voorbeelden zijn te rubriceren. Onder godsdienst bijvoorbeeld vallen katho, refo (gereformeerd), griffo (een makkelijker uit te spreken versie van gerefo, verwijzend naar leden van de zwarte-kousenkerk) en baghwy (Baghwan-adept). Een dorro komt uit Dordrecht, waarbij de associatie meeklinkt van het streng-gereformeerde Zuidhollandse waarden-gebied.

Ook geografische herkomst blijkt te inspireren. Limbo's en Brabo's komen uit zuidelijke provincies, Ito's en Joego's uit zuidelijke landen. Kunnen de eerste twee ook positief opgevat worden - als vertegenwoordigers van het goede leven, carnaval en Bourgondische maaltijden -, de laatste verwijzen bepaald niet naar mediterrane toeristen. Nog hellender is het vlak waarop termen gebruikt worden als Suri's, Antils, Parbo's (Paramaribo'ers) en onze andere cumi's.

Opvallend o'tje

Een kenmerk dat onmiddellijk in het oog springt, is dat de meeste verkortingen op een klinker eindigen, meestal een -o: rotto (Rotterdammer), alco (alcoholist of iemand die er zo uitziet), aso (asociaal), vego (vegetariër), glupo (gluiperd), botto (botterik), snacko (snackbar of snackbarbezoeker), enz. Hier doet zich de Amerikaanse invloed in zijn minst verdunde vorm gelden. Aan de zelfkant van de Amerikaanse samenleving vindt men immers de weirdo (excentriekeling, van weird: vreemd) en de wino (dronkelap). In een Amerikaanse politieserie kwam eens een rapo voor (to rape = verkrachten). Die woorden, en woorden als fatso (dikzak) en retardo (maatschappelijk minder bedeeld kind), verraden de invloed die het Spaans via Puertoricanen en Mexicanen op het Engels in Amerika heeft. Het zijn voorbeelden van ‘Latino-afko's’.

Van zulke woorden is het geen reuzenstap naar de, vooral in hoofdstedelijke uitgaansgelegenheden gesignaleerde kripo (een creep is een griezel, engerd). Wie in de grote confectiematen valt, zal zich wel eens hippo genoemd horen worden (hippo is de in het Engels gangbare verkorting van hippopotamus: nijlpaard); het tegendeel is een shrimpo (shrimp: garnaaltje). En als er zich maar genoeg van zulke woorden in ons spraakgebruik nestelen, ontstaan er vanzelf vele navolgingen.

Piss off, shrimpo

Absurde navolgingen

Bij de navolgingen, de spontaan bedachte en meestal slechts in beperkte kring gebezigde afko's, zijn de uitwassen te vinden die de verkorting - een vorm met bestaansrecht, zoals in het

[p. 175]

begin van dit artikel is aangetoond - tot in het absurde, en daardoor ook vaak tot in het onbegrijpelijke, hebben doorgetrokken. Moderno en gewono zullen niet snel landelijk ingang vinden, ongo (ongesteld) rufto (iemand die in gezelschap winden laat) en mono (eenogige) evenmin. Heavo (ook wel heavy: rouwdouwer) is ook zo'n voor de gelegenheid gevormde term - wellicht door leerlingen van een HEAO; jazzo (jazzliefhebber) lijkt dat ook, maar heeft het al tot het omslag van het muziekblad Vinyl gebracht. Gedagvaarde krakers beschilderden in Amsterdam de panden van de advocaten der eisende partijen met Advo's, rot op.

Een jongetje van vijf noemt zijn favoriete voedsel - een boterham met hagelslag - hagi, anderen willen een glaasje limo. Het is trouwens toch opmerkelijk hoeveel eet- en drinkwaren tot verkorten noden: carbo, majo (mayonaise), champies (champignons), Heino (Heineken), Amsty (Amstel), cojo (cola-jonge), en manda zijn maar een greep.

Het verschijnsel haakt met graagte in op de actualiteit. Het NOS-journaal sprak, toen in Colombia regeringssoldaten vermoord waren door de privélegertjes die er de omvangrijke cocaïne-plantages bewaken, van narco-guerrilla's en coca- en hennepvelden.

De bekendste actuele verkorting is momenteel ongetwijfeld sero, waarmee een sero-positieve, een potentiële Aidsdrager, bedoeld wordt. Renate Rubinstein schreef, geïnspireerd door Van Kooten en De Bie, al over sero-positivo's.

Komers en blijvers

Aparte aandacht verdienen de femi-afko's. De lesbomemo '87 is, blijkens de foldertekst ‘een handige, betaalbare agenda voor lesbo's, potten en vriendinnen’. Daar had ook Lesbies kunnen staan. Femies komt voor als aanduiding voor feministische personen, boeken, artikelen, enz.; ook femi-boek is gesignaleerd. Een variatie op femsoc (feministisch socialisme) is femstal (feministisch stalinisme), naar verluidt vooral gebruikt door mannen die zich slachtoffer van het feminisme voelen.

Het ziet ernaar uit dat het Nederlands, behalve met een stortvloed van ongeinwoorden als tampony (volgens het Nationaal Scheldwoordenboek: uitzuigerig type) en zwebro (zwembroek), verrijkt is met een aantal blijvende verkortingen: frusti (in ‘Ik voel me wat frusti vandaag’ of ‘Hij is een frusti’), nonchi (gemaakt nonchalant gekleed gaan), ordi (ordinair, maar ook: pseudo-ordinair), aso en hori (versus verti, zoals gebezigd tijdens de richtingenstrijd binnen de CPN) lijken daarvan het wijdst verbreid.