Onze Taal. Jaargang 56

[p. 158]

Van Woord tot Woord
Zwartgallige en andere zuchten
Marlies Philippa

Ziekte en dood. Kommer en kwel. Laat ik mijn macabere fantasieën van de afgelopen maanden eens afwisselen met wat morbide overpeinzingen. Ziekte kan een inleiding tot de dood zijn, maar iedere zieke gaat nog niet meteen dood. Medici trachten de mensen weer beter te maken. Geneeskunst noemen zij dat streven. Dat vinden ze mooier dan geneeskunde. Het klinkt wat artistiekeriger. Vroeger sprak men evenwel ook van wiskunst. Kunst had in die tijd een ruimere betekenis dan nu. Evenals het Latijnse ars betekende het zowel ‘kunst’ en ‘vaardigheid’ als ‘kunde’ en ‘wetenschap’. Kunde had toen uitsluitend de betekenissen ‘kennis’ en ‘bekendheid’. ‘Kunst’ in geneeskunst is de fossiele rest van een ouder begrip.

Heilzame ontwikkeling

De heelmeesters hebben tegenwoordig een wat hogere status dan een tijd geleden; de barbiers en de geneesheren hebben altijd al veel meer in aanzien gestaan dan de verstrekkers van een kwak zalf. In het denken over gezondheid en ziekten is er de laatste paar eeuwen veel veranderd. De leer van de humores, de lichaamsvochten, is verlaten. In onze taal vinden wij er nog wel iets van terug, maar de samenhang is verdwenen. Zo kan iemand uit zijn humeur zijn, maar met wat humor wordt hij er dan wel weer bovenop geholpen. Een melancholicus is niet meer precies hetzelfde als een zwartgallig iemand en een slijmerig persoon is zeker niet identiek aan een flegmaticus. Alleen aan cholerische en sanguïnische types kennen wij nog temperament toe.

Wij spreken over gezondheidszorg, waar de Zweden sjukvård ‘ziekenzorg’ zeggen, een verschil in perspectief. Heelmeesters helen, maken heel, verschaffen heil, zijn heilzaam. Heel is hetzelfde woord als heil. Genezers genezen de zieken, waardoor de zieken genezen. Genezen is verwant met nering. Vroeger bestond er een overgankelijk werkwoord generen ‘redden, voeden, gezond maken’, waar het zelfstandige naamwoord nering bij hoorde. Onovergankelijk was het werkwoord genezen ‘gezond worden, gered worden’. Oorspronkelijk zat hier dezelfde stam in als in generen. Later zijn beide werkwoorden in betekenis samengesmolten en is generen verdwenen.

Ziekten in oernederlands

De dood komt in deze tijd meestal op wat latere leeftijd; met ziekten beginnen we meteen. DKTP-prikken krijgen de kleintjes. Waarom één Nederlandse afkorting, terwijl de rest van het Latijn komt? Noem het toch de viermaal-K-injectie voor de Kinderen! Kroep, kinkhoest, klem en kinderverlamming. Wat de laatste twee ziekten inhouden, blijkt uit hun namen. Kroep is iets anders dan de ziekte krop, al zit het ook in de buurt van de hals en de keel. Het zou me niet verbazen als kroep, dat wij van de Fransen hebben en zij weer van de Engelsen, ergens toch met een krop te maken heeft. Kink- in kinkhoest is verwant met kuchen, een klanknabootsend woord.

De vier K's krijgt men dus niet meer, maar boffen doet er niet één; gepokt en gemazeld zal men worden. De oude betekenis van boffen is ‘zich opblazen’. De bof blaast het gezicht op. En dan zijn er de puisterige (water)pokken en de vlekkerige mazelen. Het Middelnederlandse woord maze of mazel betekende ‘vlek’ of ‘rode huiduitslag’. Andere rode-vlekziekten dienen zich aan: rode hond en roodvonk. Vroeger en nu veel door elkaar gehaald, ook wat naam betreft. Rode hond en roodvonk zijn in feite een en hetzelfde woord. Varianten in oudere geschriften treffen we aan als roodhond, roodvont, roodjonk etc.

Kreeften en heksen

De kindertijd gaat voorbij en voor wie volwassen geworden is, blijkt een vrije seksuele omgang gevaren met zich mee te brengen. Sinds kort is er Aids maar vroeger kon je toch ook al een druiper, de sjanker of platjes oplopen. En natuurlijk schurft, al is daar niet per se seks voor nodig. Schurft betekent eigenlijk ‘gekloofde huid’. Het woord scherf zit erin. Sjanker komt van het Franse chancre ‘kanker, zweer’, dat zich ontwikkeld heeft uit de Latijnse kreeft, de cancer. Maar dat maakt van de sjanker nog geen kanker, noch van de harde, noch van de zachte.

Mocht u al veilig vrijen, toch is het leed nog niet geleden. U maakt een grote kans uw rug te zwaar te belasten. Dat komt doordat we een paar miljoen jaar geleden op twee benen zijn gaan lopen en onze rug zich nog niet aangepast heeft. Zo kunt u een klacht als spit krijgen, waarbij de heksen u volgens het Duitse Hexenschuss en het Limburgse heksenscheut een pijl in de rug schieten.

Gegrepen en verzopen

Aamborstig (= ‘engborstig’, astmatisch) bent u misschien; van aambeien (= ‘enge anusbessen’), steenpuisten, negenogen en karbonkels (letterlijk ‘kooltjes’) kunt u verschoond blijven, maar griep is onontkoombaar. De ziekte die u plotseling grijpt. Wij hebben het woord uit het Frans, maar van oorsprong is het afkomstig uit een Germaanse taal. Griep hoort bij het werkwoord grijpen.

U kunt maanziek of manziek zijn. U kunt komen te lijden aan rozen, vuren en zuchten: netelroos, gordelroos, miltvuur, koudvuur, waterzucht en geelzucht. Zucht heeft te maken met het woord ziek. Zucht in geelzucht of in eerzucht betekent ‘ziekte’. De -ch- is hier ontstaan uit een -k-, net zoals in ‘zocht’ bij het werkwoord ‘zoeken’. Zucht in de betekenis van ‘een diepe ademhaling’ is een homoniem. Het werkwoord zuchten is verwant met zuipen. De -ch- in deze zucht komt van een -p-. Dit kunt u vergelijken met ‘kocht’ en ‘kopen’.

In de eerste alinea sprak ik over morbide overpeinzingen. Morbide hoort bij het Latijnse zelfstandige naamwoord morbus ‘ziekte’. Hierin zit dezelfde stam als in mors ‘dood’ en morior ‘sterven’. Ziekte kan tot de dood leiden.