Onze Taal. Jaargang 56

Verhaspeling van spreekwoorden en zegswijzen
Boudewijn Overduin, Ludo Gregoire - Overveen

Bijna iedere taalgebruiker wordt wel eens geconfronteerd met een al dan niet grappige verhaspeling van een spreekwoord of zegswijze. Zo'n verhaspeling is niet alleen te beschouwen als grammaticale incorrectheid, maar ook als een creatieve taalhandeling. Dat bewijzen schrijvers als Marten Toonder of Kees van Kooten met hun bizarre spreekwoordenmengsels. Zo laat Marten Toonder op de achterflap van een Groot denkraam zeggen:

Als stil water zit men vol, zodat de gedachten opgekropt naar de lippen wellen.

Deze uiting is waarschijnlijk een ingewikkelde verhaspeling van de volgende vier uitdrukkingen:

-	stille waters, diepe gronden
-	vol van gedachten zijn
-	gedachten wellen op
-	het water komt aan (stijgt naar) de lippen.

In dit geval is het bizarre mengsel met opzet verzonnen en in een tekst gebruikt.

Dit stukje gaat over onbedoelde versprekingen als

-	Daar kan ik geen garen van spinnen
-	Dat viel in hele leuke aarde
-	Hij werd met een kluitje om de tuin geleid.

We willen deze onopzettelijke verhaspelingen nu eens niet bezien als fouten, als incorrecte taaluitingen, maar als creatieve elementen in het taalverkeer.

Als je erop let, merk je hoe vaak verschillende uitdrukkingen - spreekwoorden en zegswijzen - tot een nieuwe, tot dusver niet bestaande uitdrukking worden verhaspeld. Heel opmerkelijk is daarbij dat de bedoelde boodschap bijna altijd ongestoord overkomt, hoewel de verhaspeling de oorspronkelijke uitdrukking soms behoorlijk kan havenen. Heel vaak wordt de fout zelfs niet door de zender of de ontvanger opgemerkt. Hoe zijn deze vreemde verschijnselen te verklaren?

Eenheden

Spreekwoorden en zegswijzen - hier soms te zamen uitgedrukt in het begrip uitdrukking - zijn als het ware afgeronde eenheden. Het lijkt erop alsof het brein een uitdrukking als een soort kant-en-klaar-pakketje hanteert. Zo'n eenheid of kant-en-klaar-pakketje heeft in principe een vaste syntactische structuur en een vaste betekenis. Bij uitdrukkingen is de relatie tussen vorm en betekenis heel anders dan bij andere groepen woorden. De zin

(1) Hij is in zijn bollentuin is geen vaste of staande uitdrukking en vormt dus een gewone groep woorden. De betekenis van zin (1) wordt onder meer bepaald door de relatie tussen onderwerp, gezegde en bepaling. Met zin (1) wordt duidelijk gemaakt:

- Hij bevindt zich ergens.

Onderdelen van zin (1) kunnen veranderd worden. Is kan bijvoorbeeld veranderd worden in loopt:

(la) Hij loopt in zijn bollentuin. De betekenis verandert dan navenant. Zin (la) betekent:

- Hij loopt ergens.

Ook het zinsdeel in zijn bollentuin kan bijvoorbeeld veranderd worden in in zijn woestijn of in zijn voor zijn plannen helaas wat klein uitgevallen bollentuin.

Bij uitdrukkingen zijn deze parafrases niet mogelijk. In zin (2):

(2) Hij is in zijn knollentuin vormt is in zijn knollentuin een eenheid. Zin (2) betekent:

- Hij is blij.

De eenheid is in zijn knollentuin staat voor is blij. De relatie tussen syntactische structuur en betekenis is nu geheel anders. Om te beginnen kan de eenheid is in zijn knollentuin nauwelijks veranderen. Alleen marginale veranderingen - bijvoorbeeld een verandering in tijd of geslacht - zijn toegestaan:

(2a) Hij was in zijn knollentuin

(2b) Zij is in haar knollentuin.

Ook is het mogelijk uitbreidingen toe te voegen die corresponderen met de figuurlijke betekenis:

(2c) Hij is erg in zijn knollentuin. Maar ongrammaticaal is:

(2d)* Hij loopt in zijn knollentuin althans in de lezing waarin is in zijn knollentuin een uitdrukking vormt en staat voor is blij.

In zin (1) was er sprake van een werkwoordelijk gezegde en een bepaling van plaats

- Iemand bevindt zich ergens.

In zin (2) is er sprake van een naamwoordelijk gezegde

[p. 141]

- Iemand is blij.

Dit blijkt onder meer uit het feit dat in zijn knollentuin dezelfde plaatsmogelijkheden heeft als blij. In beide gevallen is bijvoorbeeld de volgende constructie onmogelijk:

- Hij zal daarover

* blij	]zijn.
* in zijn knollentuin	]zijn.

Wel is mogelijk

- Hij zal morgen in zijn bollentuin zijn

omdat in zijn bollentuin hier een bijwoordelijke bepaling van plaats is. Daarom kan is in (2) ook niet straffeloos veranderd worden in loopt; dan kan immers alleen de werkwoordelijke lezing begrepen worden. En omdat in zijn knollentuin staat voor blij, kan deze bepaling ook niet veranderd worden in bijvoorbeeld bij zijn knollentuin. Dan immers zou de zin een letterlijke, een werkwoordelijke lezing krijgen, die omschreven kan worden als:

- iemand bevindt zich bij iets.

De relatie tussen (syntactische) vorm en betekenis is dus bij uitdrukkingen anders dan bij andere groepen woorden. Uitdrukkingen vormen een eenheid, waarin slechts marginale veranderingen als een verandering van tijd of geslacht zijn toegestaan. In zin (2) vormde is in zijn knollentuin een eenheid, een beschermd gebied:

(2) Hij [is in zijn knollentuin]. In deze zin viel het onderwerp hij buiten dit beschermde gebied. Variatie van het onderwerp is dus onbeperkt mogelijk:

(2e) Mijn tante [is in haar knollentuin].

Soms wordt ook het onderwerp van de zin bij de eenheid betrokken:

(3) [De moed zonk] hem [in de schoenen].

In zin (3) kunnen we het onderwerp dus niet straffeloos veranderen:

(3a)* Het bloed zonk hem in de schoenen.

Of de lezer corrigeert (3a) en construeert de goede uitdrukking, òf (3a) wordt niet meer als een uitdrukking gevoeld. De ontvanger zal dan proberen de letterlijke betekenis van (3a) te achterhalen.

Hierna gaan we alleen in op de gevallen waarin er sprake is van een bewuste of onbewuste reconstructie van de figuurlijke betekenis.

Communicatie ongestoord

Op grond van de bovenstaande verklaring kunnen we duidelijk maken waarom bijvoorbeeld zin (3a) weliswaar ongrammaticaal is, maar vrijwel altijd feilloos in de betekenis van (3) geïnterpreteerd zal worden.

Laten we nog eens kijken naar de bijzondere verhouding tussen vorm en betekenis van uitdrukkingen. Bij uitdrukkingen werd er een min of meer gefixeerde vorm verbonden aan een vaste betekenis. Dat was bij gewone groepen woorden niet het geval. De volgende zinnen verschillen immers duidelijk van vorm én betekenis:

(4) Het bloed heeft hij in ieder geval getoond

(5) De moed heeft hij in ieder geval getoond.

Stel dat een zender (4) zegt, maar de betekenis van (5) wenst uit te drukken. De zender kan er dan niet zonder meer van uitgaan dat de ontvanger op grond van de gebruikte woorden de door de zender bedoelde betekenis kan afleiden. De ontvanger zal dit hooguit op grond van de context of situatie kunnen doen. Bloed en moed vallen hier ook niet binnen het beschermde gebied van een uitdrukking. Geheel anders is de situatie wanneer zin (3a) geuit wordt. Omdat het bloed in (3a) binnen een bestaande uitdrukking valt, voegt de hoorder of lezer het juiste woord moed toe. Hij kent immers de correcte uitdrukking goed. De ontvanger vult als het ware het volgende frame aan:

- (... zonk hem in de schoenen).

Juist omdat zo'n eenheid een gefixeerde structuur is, met een vaste vorm en betekenis, behoeft het ontbreken van een woord de communicatie vrijwel nooit te storen. Een voorwaarde daarbij is wel dat het gedeelte zonk hem in de schoenen een of meer sleutelwoorden bevat, op grond waarvan de ontvanger de uitdrukking kan achterhalen of afleiden. In het geval van (3a) zijn er ten minste twee sleutelwoorden aanwezig: zonk en schoenen. Afgezien van de noodzaak van sleutelwoorden is het bovendien van belang, dat de klank van het incorrecte woord in de verhaspeling niet te veel afwijkt van de klank van het correcte woord. Vergelijk bijvoorbeeld:

- Er zit een angeltje onder het gras

- Er zit een stekeltje onder het gras.

Een taalgebruiker heeft een uitdrukking in zijn geheel tot zijn beschikking. Als hij een of meer woorden van die uitdrukking hoort of leest, wordt daarmee de gehele eenheid opgeroepen. Fouten kan hij zo ook heel gemakkelijk corrigeren.

Creatieve uitdrukkingen

Vaak echter kun je nauwelijks spreken van een bewuste correctie. Zoals we aan het begin van dit stukje al zeiden, wordt de fout veelal nauwelijks waargenomen. De gehavende uitdrukking wordt op grond van de kennis van de ontvanger in veel gevallen als de correcte waargenomen! De taalgebruiker kan op grond van zijn taalkennis incorrecte taalbouwsels niet alleen bewust repareren, hij kan zo'n reparatie als het ware ook vóór zijn. Hij neemt alleen correcte bouwsels waar. Als er maar ten minste één sleutelwoord voorhanden is dat de kennis van de ontvanger kan ‘triggeren’, dan kunnen zelfs de vreemdste verhaspelingen het taalverkeer nauwelijks storen. Gaat u maar eens na welke vreemde letterlijke betekenissen verhaspelingen kunnen hebben, wanneer we geen kennis zouden hebben van de correcte vorm van de oorspronkelijke eenheden en de bijbehorende betekenissen:

(7)	Dat was de druppel die de deur dichtdeed
(8)	Je kunt geen handen met ijzer breken
(9)	Hij heeft er zich met een leien dakje vanaf gemaakt
(10)	Daar komt de aap uit het gras
(11)	Hij hoorde de bui al hangen
(12)	Roeien met de ellebogen die je hebt
(13)	Het schaamrood stond hem in de oren
(14)	We moeten de kogel niet eerder verdelen voordat-ie geschoten is.

[p. 142]

Het laatste voorbeeld is wel heel fraai.

In ons volgende artikeltje over verhaspeling van uitdrukkingen willen we vooral kijken naar het creatieve aspect van deze verhaspelingen. Op welke manier komen ze tot stand en in welke groepen zijn ze in te delen? Voegen zenders, bedoeld of onbedoeld, door middel van de verhaspeling ook betekenis toe aan de oorspronkelijke, correcte uitdrukking?

Komt u leuke verhaspelingen tegen, stuurt u ze ons dan even toe? Ze kunnen niet alleen onze verzameling rijker maken, maar ook onze analyses ten goede komen. Een voorwaarde die wij aan onze verzameling verhaspelingen stellen, is dat ze ook daadwerkelijk in het taalverkeer gebruikt zijn en dat ze niet opzettelijk zijn geconstrueerd.