Onze Taal. Jaargang 56

[p. 139]

Van Woord tot Woord
Macaber
Marlies Philippa

Het zijn macabere tijden. Op de televisie had BBC 2 in juli en augustus de serie ‘In loving memory’, een vierdelige documentaire over doodgaan en het rouwproces, en over begrafenisrituelen en dodenherdenkingen in Europa. In het Zaterdags Bijvoegsel van de NRC schrijven deze zomer een aantal gerenommeerde scribenten over hun eigen dood. Macaber!

Ik heb de NRC-bijlage van 18 juli eens wat nauwkeuriger bekeken. De opening: een groot artikel over Aids-buddies. Eén van de redenen die zij hebben om met dit werk te beginnen is fascinatie met de dood. Op pagina 6 schrijft Hermine de Graaf over ‘Mijn dood’. De tombe waaronder haar buurman begraven zal worden, noemt zij ‘macaber én wonderlijk mooi’. Het woord macaber komt ook nog voor op pagina 7, waar het gaat over moorden in het Londen van 1811. De begrafenisprocessie van de vermoedelijke moordenaar was ‘bizar en macaber’.

Terug naar de bron

De betekenisomschrijving van macaber in Van Dale luidt als volgt: ‘ontleend aan, behorend bij de sfeer van de dood, griezelig’. En natuurlijk staat er danse macabre bij vermeld, de dodendans. De directe etymologie van macaber is heel eenvoudig; wij hebben het woord met zijn verschillende betekenisnuances uit het Frans overgenomen. Ook daar betekent het ‘dood-’ of ‘griezelig’. ‘Plaisanterie macabre’ is galgehumor. Als gewoon bijvoeglijk naamwoord bestaat het in het Frans pas sinds 1842. De uitdrukking ‘danse macabre’, waar het vandaan komt, is dan al enkele eeuwen oud.

Danse macabre des femmes (1499).

En zo komen we bij de diepere etymologie van macaber: wat is dit voor een woord en hoe komt het Frans eraan? Dit blijkt een moeilijke kwestie te zijn. Er zijn vier hypothesen. Ruud Spruit noemt er in zijn boek (p. 35) maar één. Hij stelt simpelweg dat ‘danse macabre’ is ‘terug te voeren tot het Arabische woord maqábir voor begraafplaats en de ook in Arabische landen bekende gewoonte van het dansen op de graven’. Geen van de Arabieren en arabisten die ik ken, heeft ooit van deze gewoonte gehoord. Maqábir klinkt dan wel als ons macaber, maar men moet zich afvragen wanneer en waarom de Fransen het aan het Arabisch zouden hebben ontleend.

In het oudere Frans spreekt men niet van macabre, maar van macabré: bijvoorbeeld ‘de Macabré la danse’ (1376) en ‘danse Macabré’ (15e eeuw). Sommigen denken dat de dans van Hebreeuws-Syrische oorsprong is en dat hij in de Merovingische en Karolingische tijd door Syriërs in Gallië is geïmporteerd. Uitgangspunt zou het Syrische woord meqabrëy ‘doodgraver’ (ook het Arabische maqäbri betekent ‘doodgraver’) zijn. De Syrische christenen hadden commerciële centra en kerken in de dalen van de Rhône, de Seine en de Garonne, te Marseille, Bordeaux, Orléans en Parijs. Het probleem ligt in de chronologie. Er zijn lacunes van eeuwen: de Westeuropese dodendans dateert uit de veertiende eeuw. De onwaarschijnlijkste hypothese is die welke macaber herleidt uit de naam van Macarius de Alexandrijn, een heremiet die in de Gouden Legende te maken heeft met de dodenwereld.

Van Judas tot kerkhof

Door velen wordt macabré in verband gebracht met macchabée, een woord dat in het huidige Frans nog ‘lijk, kadaver’ kan betekenen. Judas de Makkabeeër wordt in de twaalfde eeuw soms Judas Macabré genoemd. In 1453 gebruikt men chorea Macchabeorum ‘makkabeeëndans’ in de zin van dodendans. Ook in de Nederlandse literatuur vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw komt ‘maccabeusdans’ enkele malen voor. Enklaar (p. 129- 130) vindt het evenwel onjuist om te concluderen dat macabre van maccabeus afgeleid zou zijn. De naam Maccabeus in samenhang met de dodendans wordt nu eens in het enkelvoud, dan weer in het meervoud gebruikt. Bovendien is volgens hem de oorspronkelijke strekking - er is een verbinding met twee bijbelse legenden over de Makkabeeën - heel anders dan die van de danse macabre.

Keren we terug naar de eerste hypothese. Het woord macaber zou van Arabische oorsprong zijn. Veel oriëntalisten geloven hier niet in. Toch opteren Enklaar (p. 127-128) en Rosenfeld (p. 121-122) voor deze verklaringswijze. Door de Arabische Spanjaarden, de Moren, werd het woord maqábir gebruikt om een begraafplaats of graven (maqábir is een meervoudsvorm) aan te duiden. Portugezen en

[p. 140]

Spanjaarden namen het van hen over. In het Portugees is het bewaard als al mocáver ‘kerkhof’, in Spaanse dialecten als macabes en almocaber. Ook de dodendans kende men in Spanje, de dança mortal. Tijdens de Honderdjarige Oorlog was er in Castilië van 1366 tot 1370 een troonstrijd aan de gang tussen koning Pedro de Wrede en zijn bastaardbroer Enrique de Trastamare. Franse huurlingen mengden zich in de strijd. Wellicht hebben deze soldaten in Spanje religieuze dansen gezien en hebben zij de Arabische naam ervan overgebracht op soortgelijke riten in hun vaderland. Macabré werd in Frankrijk meteen verkeerd opgevat. Men zag er een persoon in. Later zou men dit onbegrepen woord op de klank af in verband hebben gebracht met een vertrouwd begrip: maccabeus. Volksetymologie! Dus niet macabre uit maccabeus verbasterd, maar maccabeus met macabre verward. Het blijven speculaties.

Laat mij eindigen met een vers van Jan van Doesborch uit de zestiende eeuw: Tmoet al aen Machabeus dans (iedereen gaat dood).

Literatuur:

D. Th. Enklaar, De dodendans, Amsterdam 1950.

H. Rosenfeld, Der Mittelalterliche Totentanz, Münster/Koln 1954.

R. Spruit, De dood onder ogen, Houten 1986.