Onze Taal. Jaargang 56

De toren van Babel
De gehate uitdrukkingen van 1986
H. Heestermans

‘Eh... Hoe heet 't? Vanmorgen zei ik thuis nog van eh... Die redactie bedenkt best wel leuke dingen. Ja toch?!’ Dat schreef een van de lezers van de Volkskrant die hadden gereageerd op de oproep in Onze Taal en in de rubriek Dag in dag uit om de ergerniswekkende woorden en uitdrukkingen van 1986 te signaleren. In het aprilnummer van Onze Taal is beschreven welke woorden de lezers en lezeressen (of toch maar weer gewoon, kortheidshalve: lezers) in alle oprechtheid haatten en haten. In dit stukje zal ik de meerwoordige verbindingen onder de loep nemen, want ook daar is de ergernis groot. Ik zal drie aspecten belichten: Waarom verandert taal? Waarom ergeren we ons aan die veranderingen? Waaraan ergerden we ons het meest?

Taalverandering

Er zijn twee groepen van krachten die aan elke taalverandering ten grondslag liggen.

1. Sociale, maatschappelijke krachten, die steeds wijzigen. De explosieve uitbreiding van de woordenschat, vooral in deze eeuw, is een weerspiegeling van de materiële veranderingen, uitvindingen en nieuwe geestelijke stromingen. Meestal verzetten de taalgebruikers zich niet of nauwelijks tegen die nieuwe woorden. Ze zijn immers nodig. Eén duidelijke uitzondering bevestigt deze regel. Een groot aantal lezers verafschuwt het woord yuppie: ‘een eng woord voor een nog enger soort mens’.

2. Krachten die constant blijven en die vrijwel steeds psychisch of fysiek van aard zijn. Die psychische en fysieke krachten staan soms diametraal tegenover elkaar en zijn in een voortdurend gevecht met elkaar gewikkeld (zie bijvoorbeeld: b. en c.).

a. Een belangrijke psychische kracht die de taal beïnvloedt, is de ethiek. De meeste eufemismen kunnen op rekening van deze tendens geschreven worden. Een woord wordt vervangen door een ander omdat het object waarnaar het ‘verwijst’ ons ethisch bezwaart. Een gekkenhuis wordt achtereenvolgens: krankzinnigengesticht, gesticht, inrichting, psychiatrisch ziekenhuis en ten slotte psychiatrisch centrum. Kenmerk van deze groep is dat er voortdurend nieuwe eufemismen gezocht moeten worden: het object blijft steeds op ons geweten drukken, of we het nu gekkenhuis of psychiatrisch centrum noemen. Zo werd de plee van vroeger watercloset, w.c. en vervolgens toilet of omschrijvingen als zich even terugtrekken en handen wassen. Alleen de adel en wat daartegenaan zit, bleef plee zeggen. Hieruit mag niet de conclusie worden getrokken dat de adel geen moraal heeft.

De groep gekkenhuis c.s. behoort tot de eufemismen van de goede bedoelingen. Hieraan stoort de taalgebruiker zich niet. Zijn wrok richt zich tegen de eufemismen van de kwade bedoelingen: de broekriem aanhalen, selectieve krimp en groei, kortingen op de salarissen, ufslankingsoperaties. Ze zijn bestemd om de burger zand in de ogen te strooien: ‘Het is allemaal niet zo erg, beste mensen, we slanken gewoon wat af. En slank is mooi.’ Politici zeggen nooit meer iets toe, bang als ze zijn om een verkeerde beslissing te nemen. Nee, ze ‘eufemeren’ dat tot: ‘dat nemen we mee’. En: ‘tot zover kan ik met u meegaan’, wat betekent ‘er deugt niets van wat u zonet hebt gezegd, maar wat volgt slaat helemáál nergens op’.

Snelheid en gemakzucht

b. Er is ook een sterke kracht werkzaam die leidt tot inhoudsverlies van woorden. Een woord als probleem betekent oorspronkelijk ‘wiskundig vraagstuk’, later ‘moeilijkheid, kwestie’. Het verliest een groot deel van zijn betekenis in een zin als ‘Hebt u een lekke band? Dat is geen probleem: die repareren we toch even.’ Het is een psychische kracht: de betekenis speelt zich in onze hersenen af, we komen niet altijd op het goede woord, dus nemen we, omwille van de snelheid in een gesprek, een woord dat er redelijk dichtbij ligt. Maar het is ook fysieke kracht: ze duidt op luiheid. Dat zal de reden zijn van de ergernis bij veel taalgebruikers. Vooral veelpratende politici moeten het ontgelden. ‘Politici scheppen er behagen in om de meest triviale mededeling vooraf te laten gaan door ik stel vast dat of ik constateer dat,’ schrijft een lezer. ‘Bijvoorbeeld in: ik constateer dat de heer Deetman een nieuw plastic mapje heeft.’

In deze categorie horen thuis: ik merk bij mezelf dat...; in die zin dat...; dan heb ik zoiets van...; het moge duidelijk zijn dat... De mooiste (echt gehoord uit de mond van een politicus): ik denk dat ik van mening ben... Hier is het denken tot nul gereduceerd.

Deze uitdrukkingen hebben alle betekenis verloren, ze worden gebruikt als inhoudsloos aanloopje om de rest van de zin te formuleren of als maniertje om zich van de zaak af te maken.

c. Diametraal tegenover psychische kracht (b) staat de tendens tot meer inhoud geven, tot verduidelijking. Bang om niet, of niet goed begrepen te worden. Allerlei woorden als uitproberen, inschatten, nachecken en afconcluderen met ‘nodeloze’ voorvoegsels behoren hiertoe. (Heb ik het mis als ik denk dat er een verschil zit tussen uitproberen en proberen? Een nieuwe leraar kun je uitproberen, om te kijken hoeveel je bij hem kunt uithalen. Je kunt hem niet proberen. Zie ook het artikel van professor De Vries in dit nummer van Onze Taal.) Ook de reeks met hyperbolen, schromelijke overdrijvingen als daar word ik niet goed van; toen lagen we in een deuk; daar zakt mijn broek van af (met de variant: daar zakken mijn lorren van af); zak maar door

[p. 122]

je kruis (= je kunt verrekken); ik ben aan mijn labberend. Waarom ergeren we ons erover? Omdat te veel niet goed is?

Luiheid, jargon en verbeelding

d. Een sterk werkende (psycho)fysieke kracht is de neiging tot luiheid. We slikken bij snel spreken letters in (antirevolutionaire partij werd in de mond van Joop den Uyl altijd anvisnè ptij). We ontlenen woorden aan andere talen: vooral het Engelse computerjargon en de salesmanager c.s. stuiten op kritiek. Maar ook amerikanismen als: die gaat het helemaal maken.

Het meest gehaat worden de stoplappen, die je gedachteloos uit je mond kunt laten vallen. Je hoeft niet meer na te denken, je zet je gesprekstechniek op de automatische piloot: ... heb ik mij laten vertellen;... en noem maar op; zo werkt dat nu eenmaal; het heeft wel wat; of zo; zeker weten; om u eerlijk de waarheid te zeggen; dat is nu eenmaal zo; ja precies!

e. Een grote psychische kracht is de neiging van bijna elk mens om tot een groep te behoren en zich vervolgens van andere groepen te onderscheiden. De welzijnswerkers differentiëren zich blijkbaar door hun taalgebruik van bijna iedereen. Hun jargon ligt niet goed in het gehoor. Iemand schreef zelfs dat dat de meest ‘braakvolle’ woorden waren die hij kende: hoe ga je met je gevoelens om; daar kan ik me wel in vinden; waar zijn we in 's hemelsnaam mee bezig; echt lekker ligt het niet.

f. De kracht van de metafoor. We hebben het figuurlijk taalgebruik nodig als een hond een baas. Het werkt plastisch, beeldend. Maar alleen als het beeld goed gekozen is. Een vergelijking zoals ik hierboven heb gebruikt (met hond en baas) is foeilelijk, ze slaat nergens op.

Veel mensen ergeren zich wild aan de beeldspraak van politici: iets op de rails zetten, de kar trekken, de rit uitzitten, zijn huiswerk niet gedaan hebben, niet bij de les zijn, een envelop meekrijgen (met opdrachten).

Hoezeer de ‘lelijkheid’ van woorden verbonden is met de vermeende ‘slechtheid’ van de gebruiker ervan blijkt uit twee opmerkingen van reagerende lezers: ‘Ik haat de uitdrukking het karwei afmaken, als ze door een CDA-er wordt gebruikt.’ ‘Ik verafschuw alles wat uit de mond van Neelie Smit-Kroes komt.’ Een van de lezers bevestigt dit. Zijn korte formulering luidde: ‘Het afgrijselijkste woord van 1986? Neelie.’