Onze Taal. Jaargang 56

[p. 106]

Lik op stuk
Het Amsterdams
Guus Rombouts - Amsterdam

Dankzij de toegenomen mobiliteit van de mensen en de invloed van radio en televisie sterven dialecten een langzame maar zekere dood. Het Vlaams is niet meer zó Vlaams; woorden die enkele decennia geleden uitsluitend gebruikt werden door de adel, bevinden zich tegenwoordig ook in de taalschat van de burgerman; en van origine Amsterdamse uitdrukkingen worden vandaag de dag ook gehoord in andere delen van de randstad. Deze conclusie kan men trekken na lezing van het boekje Lik op stuk waarin dr. Henriëtte Schatz, als taalkundig onderzoekster verbonden aan het P.J. Meertens Instituut te Amsterdam, een poging doet de dia- en sociolecten van de hoofdstad in kaart te brengen.

Dat Amsterdam een veelbezongen, -besproken en -beschreven stad is, betekent niet dat er in de loop der tijden veel aandacht is besteed aan zijn taalgebruik. Volgens de taalgeleerde Joh. Winkler waren er in de zeventiende en achttiende eeuw negentien Amsterdamse buurtdialecten. Van enkele dialecten, zoals het Bierkaais, het Komkommerbuurts en het Fransepads, is niet meer te achterhalen hoe ze geklonken hebben.

In feite waren de buurtdialecten locale sociolecten. De Amsterdamse taalkundige Faddegon onthulde eens hoe hij zich opwerkte van volksjongen tot academicus door de Amsterdamse klankverschijnselen - door hemzelf klankwetten genoemd - te elimineren met zelfgemaakte versjes als:

En toen de kwast Van Pas in de stad op zijn matras lag met zijn karkas in een cravate, toen pas merkte Van Pas, dat hij niet was in zijn sas.

Sefardiem en Asjkenaziem

Sinds het begin der zeventiende eeuw was Amsterdam het toevluchtsoord voor zowel de Portugese joden, de Sefardiem, als de Hoogduitse joden, de Asjkenaziem. In tegenstelling tot veel andere Europese steden had Amsterdam geen echt getto, aangezien er in de Jodenhoek ook veel christenen woonden. De Sefardiem behoorden in veel gevallen tot een rijke en soms ook aristocratische elite, die openstond voor diverse geestelijke stromingen in de westerse wereld. In betrekkelijke vrijheid en met behoud van hun eigen identiteit konden de Sefardiem omgang hebben met de Nederlanders, waardoor ze minder behoefte hadden zich te onderscheiden met een eigen taal. De Asjkenaziem spraken oorspronkelijk Jiddisch. Het Jiddisch verwaterde aan het einde van de achttiende eeuw toen, ten behoeve van de maatschappelijke emancipatie van de joden en op grond van de scheiding van kerk en staat, van staatswege aan joden de verplichting werd opgelegd om het Nederlands als voertaal te bezigen.

Het woordgebruik van de joden heeft veel invloed gehad op het karakter van de vooroorlogse Amsterdamse volkstaal, aangezien veel uitdrukkingen werden overgenomen door de christenen met wie de joden omgingen. De joodse woordenschat mag niet verward worden met het Bargoens, de geheimtaal die door de Amsterdamse onderwereld werd gebruikt. Het Bargoens heeft wel veel Jiddische woorden ‘geleend’. Deze woorden werden vaak sterk verbasterd en vervormd. Een enkele maal keerden deze woorden via hernieuwde ontlening weer terug in het taalgebruik van de joden, al kregen ze door het Bargoens doorgaans een negatieve bijklank. Een voorbeeld van dit dubbele ontleningsproces is het zelfstandige naamwoord jad dat in het Hebreeuws ‘hand’ betekende, en in het Bargoens jat met het werkwoord jatten ofwel ‘stelen’. Het woord jadmoos was het Jiddische woord voor ‘handgeld’ en werd in het Bargoens jatmous met de betekenis ‘dief’ of ‘zwendelaar’, terwijl het afgeleide werkwoord jatmouzen kwam te staan voor ‘kleine diefstallen plegen’.

Positief imago

Behalve naar de maatschappelijke en sociale achtergronden heeft dr. Schatz ook onderzoek verricht naar de grammaticale eigenaardigheden van het Amsterdams. Werkwoorden worden vaak op een wonderlijke manier vervoegd. Neem het werkwoord ‘hebben’ met de vervoegingen ik heb/jij heb/hij heb. ‘Zijn’ met de vervoeging wij zijne, ‘gaan’ met ik gaan/wij gaan, ‘doen’ met de vormen ik doen/wij doene of ‘zeggen’ met de verleden tijd ik/jij/hij zee; wij/jullie/zij zeeën. Bij een aantal voornaamwoorden wordt soms ook een andere vorm gebruikt, zoals mijn in plaats van mij, of hunnie in plaats van zij. Het betrekkelijk voornaamwoord wie wordt in het Amsterdams niet alleen gebruikt om naar personen maar ook om naar zaken te verwijzen. Johan Cruijff heeft het op de televisie weleens gehad over de dingen wie we als voetballer allemaal moeten kunnen.

De Amsterdammer is ook herkenbaar aan de door hem gebruikte klanken. De korte a en e lijken vaak op een e of een i, zodat het woord ‘pen’ gaat klinken als pin en het woord ‘pan’ als pen. De lange klinker a wordt regelmatig als een o uitgesproken, bijvoorbeeld in ‘kaas’ en ‘baas’ welke dan min of meer gaan klinken als boas of koas.

Het Amsterdams heeft een positief imago. Dat vinden niet alleen de ondervraagden maar dat vindt kennelijk ook de amusementsindustrie, die zich heeft gestort op typetjes zoals Mien Dobbelsteen, de werkster uit de TV-serie ‘Zeg eens aa’. Wie de serie aandachtiger beschouwt, ontdekt dat Carry Tefsen in haar Dobbelsteencreatie nauwelijks lokale woorden gebruikt; ze stoeit uitsluitend met een aantal opmerkelijke verklankingen.

Lik op stuk door dr. Henriëtte Schatz. Uitgeverij BZZTôH, 's-Gravenhage, 96 pagina's, prijs f 15,- ISBNnr. 9062 91 245 1.