Onze Taal. Jaargang 56

[p. 89]

[Nummer 7/8]

[p. 90]

De laatste vijf minuten van het vak Nederlands
F. Jansen

‘Het moedertaalonderwijs: vijf voor twaalf?’ was de titel die de Nederlandse Taalunie had bedacht voor de Algemene Conferentie van de Nederlandse Taal en Letteren in 1986. Een vreemde titel voor lezers die versleten beeldspraak uit den boze achten. Het gevaar van zo'n cliché is dat het de inhoud besmet. Dat het vak Nederlands werkelijk in gevaar zou zijn, lijkt dan opeens een beschimmeld, onwaarschijnlijk idee. Die indruk lijkt bevestigd te worden. Het schoolvak Nederlands zit immers vast in het zadel: het is op alle scholen verplicht en aan de uren wordt niet gemorreld.

Bij nader inzien heeft de Taalunie gelijk. Men twist over de uitgangspunten, zodat zelfs de naam ter discussie staat: ‘Nederlandse taal’ of ‘moedertaal’? Daarom noem ik het hier maar ‘het vak’. De resultaten van het vak zijn niet om over naar huis te schrijven. Sterker nog, dat schrijven zou volgens onderzoek een aanzienlijke groep leerlingen aan anderen moeten overlaten.

De waarde van een examen

De basis voor de conferentie was een rapport met de titel De positie van het onderwijs in het Nederlands en de rol van de overheid in Nederland en Vlaanderen, door de noorderlingen H. Wesdorp en E. Teysse en de zuiderlingen Fr. Daems en R. Rymenans. De titel van het rapport maakt al duidelijk dat de aandacht vooral uitgaat naar organisatorische zaken: het wettelijk kader, de (na)scholing en begeleiding van leraren, het inventariseren van leermiddelen en van instituten die relevant onderzoek doen. De informatie daarover is beknopt en overzichtelijk. Geïnteresseerden kunnen bijvoorbeeld in een oogopslag zien welke schoolboeken veel gebruikt worden, hoeveel tijd er (volgens leraren) aan de diverse vakonderdelen wordt besteed en hoe zwaar leraren hun taak vinden. Het rapport moest op veel punten onvolledig blijven wegens het ontbreken van vooronderzoek. Herhaaldelijk klagen de auteurs over de versnippering waaraan het toch al schaarse onderzoek naar het vak lijdt.

Alleen de hoofdstukken ‘kwaliteitsbewaking’ en ‘aansluitingsproblematiek’ gaan meer over de inhoud van het vak. De auteurs tonen aan dat de inspectie onvoldoende mensen en specifieke kennis in huis heeft om het onderwijs zelf te controleren. Vervolgens laten zij zien waarom de resultaten van eindexamens nooit een behoorlijk beeld kunnen geven van de prestaties. Die cijfers berusten op een cocktail van cijfers voor onderdelen. Sommige van die deelcijfers komen door procedures tot stand die erkend onbetrouwbaar zijn; andere berusten helemaal op duistere gegevens. Bovendien wordt pas bepaald waar de grens tussen voldoende en onvoldoende ligt, nadat het werk is nagekeken. Terecht, omdat daardoor slachtingen onder de kandidaten bij een moeilijk examen voorkomen worden. Jammer voor degenen die de resultaten van verschillende jaren willen vergelijken: een zes voor Nederlands uit 1984 kan op een totaal andere prestatie berusten dan een zes uit 1986.

Taalvaardigheid gepeild

Wie wil weten wat leerlingen van het Nederlands terechtbrengen, is dus op andere methodes aangewezen. De Stichting Centrum voor Onderwijsonderzoek (SCO), waaraan de auteurs verbonden zijn, heeft er twee ontwikkeld. Bij de eerste wordt aan oudleerlingen gevraagd welke taalvaardigheden ze onvoldoende beheersen. Dan blijkt dat oud-leerlingen van LBO en MAVO vooral tekorten ervaren in taalsituaties die niet zo vaak voorkomen, zoals brieven schrijven, schriftelijke vragen beantwoorden, officiële stukken lezen en deelnemen aan overleg met hoger geplaatsten (Blok en De Glopper, 1983, Taal voor het leven, blz. 68).

Het tweede type onderzoek is het peilingsonderzoek. Een representatief deel van de schoolbevolking moet een aantal functionele opdrachten uitvoeren. Dat zijn opdrachten die overeenkomen met situaties waarin het Nederlands buiten de school gebruikt wordt, bijvoorbeeld een briefje schrijven waarin de schrijver zich wegens ziekte excuseert of een schadeformulier van de verzekering invullen. De produkten worden beoordeeld op volledigheid en juistheid van de inhoud, en op diverse aspecten van de taalvorm: niet alleen spelling en grammatica, maar ook de aanwezigheid van briefconventies, heldere indeling en stijl.

Er zijn tot nu toe twee peilingsonderzoeken geweest. In het eerste peilden Wesdorp en collega's de taalvaardigheden spreken, luisteren, schrijven en lezen van de zesdeklassers op de lagere school. (Zie voor een samenvatting H. Wesdorp, 1985, Goed onderwijs, wat is dat?) Het resultaat was dat we ons over spreken en luisteren weinig zorgen hoeven te maken. Lezen is echter voor 7% van de leerlingen zo moeilijk dat ze vermoedelijk ‘functioneel analfabeet’ zijn. Sommige journalisten hebben daarvan gemaakt dat die leerlingen geen woord of zin kunnen lezen. Dat is onjuist. De term betekent dat die leerlingen waarschijnlijk te weinig informatie uit de teksten om hen heen kunnen halen om zich in het dagelijks leven mee te redden. Schrijven blijkt nog iets moeilijker: 9% schrijft ‘zeer slecht’. Daar komt nog eens 44% bij aan schrijvers die alleen ‘slecht’ zijn.

Gemeten schrijfprestaties

In het tweede onderzoek peilde De Glopper de schrijfprestaties van 16-jarigen (K. de Glopper, 1985, Schrijfprestaties in het voortgezet onderwijs). De Glopper liet de leerlingen acht soorten schrijfopdrachten maken. Daar waren functionele opdrachten bij, zoals een fiets herkenbaar beschrijven, een sollicitatiebrief en een ziekmelding schrijven. De leerlingen moesten ook klassieke opdrachten uitvoeren, zoals een verhalend, betogend en een beschouwend opstel schrijven.

Het resultaat van dit onderzoek haalde alweer de kranten. Velen zullen zich de sollicitatiebrief nog herinneren waarin achter elkaar het volgende was

[p. 91]

neergepend: ‘ik zal u even zeggen waar ik al eerder gewerkt heb o.a. bij: de spar bij het fruit dus appels en allerlei fruit in zakken doen bij Oogger - patat verkopen en bij een huishoudzaak waar ik ook allerlei spullen moest inpakken.’

De anekdotiek heeft de andere resultaten een beetje verduisterd. Die zijn tamelijk onrustbarend, maar juist niet op het gebied waarover - ook in dit tijdschrift - vaak meewarig wordt gedaan: de spelling. Ongeveer de helft van de leerlingen maakt per opdracht twee spelfouten of minder. Dat komt ongeveer overeen met de score van spelfouten in inzendingen naar Onze Taal. De werkwoordspelling gaat zelfs verrassend goed: meer dan 90% van de leerlingen maakt daar nul of één fout in. Dat lijkt een goed bericht. Al die aan spelling bestede uren hebben dus iets opgeleverd. Maar mij stemt het triest omdat de prestaties op het gebied van heldere structuur, inhoud en vooral stijl en interpunctie belabberd zijn: gemiddeld niet eens een vijfje. Uit veel produkten is niet eens wijs te worden. Opmerkelijk is dat de sollicitatiebrieven zo slecht zijn. Het mooist zou natuurlijk een gaaf betoog in een vlekkeloze spelling zijn, maar als ik toch moet kiezen, geef mij dan maar begrijpelijke stukken met hier en daar een spelfout.

Wat is goed taalgebruik?

De journalisten hebben de resultaten van de peilingsonderzoeken in een nogal schrille toonzetting weergegeven. Dat is begrijpelijk maar niet terecht. Begrijpelijk omdat journalisten, taalvaardig als ze zijn, snel aannemen dat anderen even handig met taal kunnen omspringen. Niet helemaal terecht, omdat de eisen voor het vak Nederlands heel hoog liggen. En dat komt weer doordat die eisen direct afgeleid zijn van onze verwachtingen omtrent het dagelijks taalgebruik van onze medeburgers. Iedereen peilt de taalvaardigheden van de mensen om zich heen, maar je moet tot de vakantie wachten om je kennis van het Frans in de praktijk te toetsen. Mijn kennis van goniometrie wacht al achttien jaar op een functionele toets. Ik ben ervan overtuigd dat die koppeling aan de buitenschoolse praktijk het vak alleen maar moeilijker maakt. Bovendien hebben de taalgebruikers lang niet allemaal dezelfde opvattingen over goed taalgebruik. Neem de meesmuilende opmerkingen over vijf voor twaalf in de eerste alinea van dit stuk. De bedenkers van de titel vonden dat juist een vondst. Daar komt nog iets ongelukkigs bij. De feilen in de buitenschoolse praktijk worden ogenblikkelijk toegeschreven aan krakkemikkig onderwijs. Stel je voor dat we iemand die van de trap afrolt, meteen zouden vragen ‘of hij geen gymnastiek gehad had’.

Onenigheid over de norm

De peilingsonderzoeken leiden tot allerhande vragen over het vak Nederlands. Daarom alleen al acht ik ze van onschatbare waarde. Daar is niet iedereen in het onderwijs het mee eens. Terwijl de journalisten het belang van de resultaten van het peilingsonderzoek misschien wat overdreven, kleineerden de leraren ze. Ik waag me aan een voorlopige beoordeling van de nog steeds doorsudderende discussie. Velen zijn er niet van overtuigd dat de peilingen eerlijk inzicht geven in de werkelijke taalvermogens van de leerlingen. De opdrachten zijn in hun ogen slechts in schijn functioneel, in werkelijkheid zijn het vermomde stelopdrachten. Andere opdrachten veronderstellen volgens de critici dat de gepeilden de normen en waarden van de sociale middenklasse delen. De tegenstanders van het peilingsonderzoek komen voornamelijk met anekdotische argumenten. Het is daarom moeilijk te beoordelen of ze gelijk hebben. De conferentie was een goede gelegenheid geweest om eens systematisch over de inhoud van het vak te spreken: wat geldt als goed onderwijs in het Nederlands? De enige die daarover het woord voerde, was de vakdidacticus Sturm, een tegenstander van peilingsonderzoek. Op grond van de geschiedenis van moedertaalonderwijs in verschillende landen, wijst hij onderzoek en resultaten af, omdat het bij het vak Nederlands om andere zaken zou moeten gaan. Ik vind niet dat Sturm gelijk heeft, maar het verdient waardering dat hij er tenminste serieus op ingaat.

Wat je moet kunnen

De manier waarop het onderwijs het peilingsonderzoek ontvangen heeft, maakt goed duidelijk hoeveel gebrek aan overeenstemming er over de inhoud bestaat. Wat moeten leerlingen minimaal kennen en kunnen? Mijn antwoord zou zijn: kennis van de standaardtaal en de vaardigheid die kennis toe te passen in genres die de taalgemeenschap als belangrijk beschouwt en die nodig zijn voor beroep of vervolgopleiding. Dat laatste betekent natuurlijk dat voor elk schooltype aparte eisen gesteld moeten worden. Of dit antwoord het goede is of niet, maakt niet zo veel uit. De echte prioriteit van het vak Nederlands is dat over de inhoud ervan overeenstemming bereikt wordt. Dat neemt op zichzelf al heel wat versnippering weg. Bovendien, zolang als het doel gemeenschappelijk is, kan daar best gescheiden naartoe gemarcheerd worden.