Onze Taal. Jaargang 56

De spelling van Friese plaatsnamen
Prof. dr. B.C. Damsteegt

Met dit stuk wil ik een bijdrage leveren tot een onbevooroordeelde discussie over de denkbeelden die mevr. Feitsma hierboven heeft ontvouwd. Ze betreffen een in hoofdzaak Friese, maar toch niet uitsluitend Friese aangelegenheid, en daarom hebben ook andere Nederlanders enig recht van meespreken. In het mij toegemeten bestek zal ik vooral enkele algemene aspecten belichten. Het gaat om twee operaties: 1) het vervangen van officiële Nederlandse plaatsnamen door officieel te maken Friese; 2) aanpassing van de spelling van Friese namen aan de moderne uitspraak van het Fries.

De eerste operatie zou de meest opzienbarende zijn, zeker voor Nederlanders, al of niet in Friesland wonend, die geen Fries kennen, en dat is een overweldigende meerderheid. Naar de omvang van de operatie kunnen we slechts gissen. Bij mijn weten althans hebben de ‘verfriezers’ (ik gebruik deze term kortheidshalve en zonder enige boze bijbedoeling) nooit een lijst van de in aanmerking komende namen gepubliceerd. Vervanging van officiële Nederlandse namen door Friese heeft soms ook consequenties voor waternamen (Snekermeer, Bolswardergat) en mogelijk ook

[p. 66]

voor poldernamen en andere gebiedsnamen. Verfriezing zal ook wel het vertalen van samenstellende elementen als oud en nieuw, groot en klein, vaart, meer, plas, enz. inhouden. Er komt dus nogal wat bij kijken. Maar ik kan mij voorstellen dat Friezen die opkomen voor het recht van hun taal en die het gebruik daarvan willen bevorderen, eraan hechten ook hun woonplaatsen in het Fries te benoemen.

Als het om namen gaat die buiten Friesland nauwelijks bekend zijn, kan het uitbannen of degraderen van een Nederlandse vorm moeilijk een aanslag op Nederlands taalbezit genoemd worden. In de krant vond ik het voorbeeld Kleine Geest, in het Fries Lytse Geast. Als de plaatselijke bevolking daar in meerderheid de bezwaren van naamsverandering voor lief wil nemen, zie ik niet in dat niet-Friezen zich daartegen moeten verzetten teneinde Kleine Geest in leven te houden. Met namen die al sinds eeuwen tot het taalbezit van ons hele volk behoren, ligt het anders. Afschaffing van de officiële namen Leeuwarden, Sneek, Franeker en Bolsward ten gunste van Ljiewerd, Snits, Frentsjer en Boalsert tast dat taalbezit aan en miskent de historische, staatkundige en culturele verbondenheid. In zulke gevallen lijkt volkomen gelijkwaardigheid van beide namen, ook in officieel gebruik, de juiste oplossing. We kennen tenslotte wel meer tweenamige plaatsen, zoals Gorkum en Den Haag, al is dat niet geheel vergelijkbaar.

Twee namen dus op sommige borden: in Friesland de Friese voorop, daarbuiten de Nederlandse. Tenminste... als een meerderheid van de Friezen dat wil.

Aangepaste spelling

De tweede operatie is een uitsluitend Friese aangelegenheid; zij betreft niet de naam zelf, maar de spelling ervan. Niemand kan de Friezen het recht betwisten de spelling van hun eigen taal vast te stellen, en ze zijn volkomen consequent als ze die ook toepassen op alle Friese aardrijkskundige namen: plaatsnamen, water- en gebiedsnamen. Eenzelfde consequentie beoogde de Nederlandse regering in 1947, toen zij bepaalde dat de spelling van de Nederlandse aardrijkskundige namen moest worden aangepast aan de toen ingevoerde en thans nog geldende spelling. De lijst van namen die de Woordenlijstcommissie onder voorzitterschap van prof. Van Haeringen en later van mij heeft opgesteld, omvat ook alle namen binnen Friesland. Bij de behandeling daarvan is de commissie geholpen door de Utrechtse frisist prof. H.T.J. Miedema. Onze opzet was, waar mogelijk - dat wil zeggen als de Nederlandse en de Friese vorm niet volkomen verschillend waren, zoals bij Sneek-Snits - de spelling van de Friese namen aan te passen aan de gangbare uitspraak, om zodoende de kloof tussen spelling en uitspraak te verkleinen. Door die aanpassing werden veel Nederlandse vormen gelijk aan de Friese en werd de tweenamigheid zoveel mogelijk gereduceerd ten gunste van het Fries. Als voorbeelden van algemene regels geef ik de vervanging van tj en tz door tsj: Tietsjerk in plaats van Tietjerk, Tsjummarum in plaats van Tzummarum, en de vervanging van ir + medeklinker door ur + medeklinker waar een u wordt uitgesproken: Murns i.p.v. Mirns, Wurdum i.p.v. Wirdum. Het beginsel van spellingaanpassing is dus ook voor de Friese namen in het rapport van 1974 al vastgelegd; een verrassing voor menige verfriezer van nu, denk ik. De uitwerking moet nog wel eens nader bekeken worden, ook met het oog op de veranderende Friese spelling.

Interne onwil en tegenstand

Het is echter de vraag of de verfriezers met een aanpassing van de spelling ook maar één stap dichter bij hun doel komen. Als ik van het vele werk dat ik in spellingcommissies heb gedaan, één ding heb geleerd, is het dat de weerstand tegen vernieuwing uitermate taai is, doordat hij voortkomt uit behoudzucht en gebrek aan inzicht. Ons rapport van 1974 is door inactiviteit van ministers en hun ambtenaren zelfs nooit beoordeeld of publiek gemaakt (zie Onze Taal 1982, blz. 108-109). En voordat de commissie aan het werk was, liet Monnickendam al weten dat aan de c niet getornd mocht worden!

Voor de verfriezers zijn de kansen niet veel beter. Zij zullen in hun eigen provincie moeten vechten tegen onverschilligheid van minder-friesgezinde Friezen, tegen onwil van in Friesland wonende niet-Friezen, tegen puur conservatisme en tegen al diegenen die het allemaal maar geldverspilling vinden. En inderdaad, geld kost het, spellingverandering evengoed als naamsverandering. Het hoeft allemaal niet ineens, maar toch, er moeten nieuwe plaatsnaamborden komen; bedrijven, particulieren en overheidsinstanties moeten nieuw briefpapier laten drukken (maar ook nota's, facturen, enz.); leveranciers en afnemers moeten op de hoogte gebracht worden; voorraden verpakkingsmateriaal worden waardeloos; allerlei lijsten waarin een alfabetische ordening van plaatsnamen functioneert, moeten omgewerkt worden en van verwijzingen voorzien, niet alleen van Tie- naar Ty-, maar ook van Klein naar Lyts en van Oud naar Ald. Hoeveel Friezen hebben het er allemaal voor over?

Het geval Tietjerksteradeel is in dit opzicht misschien wel symptomatisch. De gemeenteraad besloot de Friese spelling Tytsjerksteradiel in te voeren - zó'n grote ingreep is dat toch niet - en kreeg daarop door middel van een enquête te horen dat 90% van de plaatselijke bevolking ertegen was. De raad heeft toen het besluit weer ingetrokken. Het zou, dunkt me, voor de verfriezers uiterst leerzaam zijn, te onderzoeken hoe die 90% zijn samengesteld naar herkomst, beroep, enz., en waarom ze tegengestemd hebben. Zo te zien echter valt er in Friesland nog heel wat inwendige zending te bedrijven.