Onze Taal. Jaargang 56

Friese plaatsnamen: wennen aan 't gewone
Prof. dr. Tony Feitsma - hoogleraar Fries, Vrije Universiteit Amsterdam

Na de Tweede Wereldoorlog zijn er in Friesland - na een aarzelend begin in de eerste jaren - aan straten en wegen steeds meer Friestalige namen gegeven, vooral op het platteland. De namen van dorpen en steden werden vaak tweetalig: dat wil zeggen, op de naamborden kwam zowel de Nederlandse als de Friese naam te staan, terwijl de Nederlandse naam de officiële bleef, en dus gebruikt werd door overheid, PTT, ANWB, etc.

Enkele dorpen kregen hun eigen Friese naam. Dat kon een nieuwe naam zijn (Beets werd veranderd in Nij Beets, en een nieuw ontstaan dorp ging Kofurderrige heten) of een al bestaande (bijvoorbeeld voor het dorp De Tike). Er zijn ook dorpen waarvan de Friese naam niet of praktisch niet van de officiële Nederlandse verschilt, zoals bijvoorbeeld Akkrum, Wetsens, Piaam, Wommels, Makkum, of een klein spellingverschil heeft, zoals Holwert en Waaksens (met in het Fries resp. t in plaats van d en ks in plaats van x). Andere verschillen wel in uitspraak maar niet in spelling, zoals Balk, Hantum, Stiens (in het Fries uitgesproken als Bolk, Hontum, en Stiens met de ie van hier). En verder is er een heel scala van verschillen tussen Fries en Nederlands in dorpsnamen als Wytgaard-Wijtgaard, De Westerein-Zwaagwesteinde, Kûkherne-Kuikhorne, Easternijtsjerk-Oosternijkerk.

Een stapje vooruit

De officiële plaatsnamen in Friesland zijn een bonte mengeling van Oudfriese, modern-Friese en Nederlandse elementen. Die mengeling levert vormen op als Giekerk (met het Nederlandse kerk) naast Tietjerk (met het oudere Friese tjerk). De tj is in het Fries inmiddels een tsj geworden: in het tegenwoordige Fries is het Gietsjerk en Tytsjerk. De Friestalige plaatsnamen zijn dus meegegaan met de ontwikkeling van het Fries zelf (in tegenstelling tot Groningen waar het Fries niet meer bestaat en de Oudfriese tj zich in dergelijke gevallen heeft gehandhaafd).

Wat vorm en betekenis betreft, zijn heel veel plaatsnamen niet doorzichtig, in het Nederlands evenmin als in het Fries. In het dagelijks leven deert ons dat niet: we weten welke plaats we ermee bedoelen en dan doen de oorspronkelijke vorm en betekenis er heel weinig toe. Een naam heeft een heel andere betekenis dan een woord: hij wijst aan; hij hoeft dus ook niet ‘vertaald’ te worden. Wat de vorm van de tegenwoordige plaatsnamen in Friesland betreft, maken we globaal gezien alleen maar onderscheid tussen de officiële Nederlandse vorm en de Friese vorm (of vormen) die we in het dagelijks leven gebruiken.

Wie het gebruik van het Fries wil bevorderen, zal de invoering van officiële plaatsnamen als een stapje vooruit beschouwen. In de praktijk blijkt immers dat mensen een naam heel vaak zo zeggen als hij geschreven staat. Friese naambordjes van straten en plaatsen hebben op het voortbestaan van die namen in de eigen omgeving dus een positieve invloed. Een ander punt is dat Friezen dikwijls de Friese namen in hun omgeving wel kennen en gebruiken, maar dat ze verder afgelegen plaatsen vaak bij de Nederlandse naam noemen. Zo wordt De Westerein tot Zwaagwesteinde, Feinsum tot Finkum, enz. Die kwaal wordt niet verholpen door naambordjes alleen: daarvoor is nodig dat de Friese vorm geregeld gebruikt wordt, ook buiten de eigen omgeving. Daarom moeten de Friese namen officieel gemaakt worden. Zonder dergelijke maatregelen zullen de Friese namen van verschillende - vooral kleinere - plaatsen in Friesland in vrij hoog tempo verdwijnen.

Achterstelling verminderen

De vaak aangedragen 'compromisoplossing' van de tweetalige plaatsnaamborden is nauwelijks een compromis te noemen: in dat geval blijft de Nederlandse naam de officiële, en die heeft dan ook het alleenrecht in overheidsstukken, bij PTT, ANWB, enz. Ook de Kieswet erkent alleen de officiële naam die door de gemeenteraad is vastgesteld, zodat alleen die plaatsnaam in het kiesregister wordt geaccepteerd. Het Fries doet op tweetalige plaatsnaamborden alleen dienst als tweede aanduiding.

Het streven naar officiële Friestalige plaatsnamen hangt samen met het taalbeleid dat de provincie sinds de zestiger jaren voert. De provincie en de politieke partijen in Friesland streven voor het Fries een gelijkwaardige positie na. Dat betekent echter nog niet dat het Fries dan ook in de praktijk dezelfde mogelijkheden zou hebben als het Nederlands. Daarvoor is de macht van het Nederlands te groot. Het gebruik van het Nederlands wordt bevorderd door allerlei maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de toenemende invloed van de media en de centrale overheid, en de verdergaande verschriftelijking van onze samenleving.

Wil het Fries op het bestaande niveau gehandhaafd blijven, dan zal het schriftelijk gebruik ervan moeten toe-

[p. 65]

nemen. Een van de middelen die de Friese provinciale overheid gebruikt om de positie van het Fries te versterken, is het bevorderen van het gebruik van het Fries in de officiële sector, waar het Nederlands vanouds heel sterk domineert.

Problemen bij invoering

In sommige gevallen zullen Friese namen voor niet-Friezen wat moeilijker uit te spreken zijn dan Nederlandse. Dat is ook maar betrekkelijk, want wie buiten zijn Nederlands ook nog een mondjevol Engels spreekt, heeft in principe alle moeilijkheden met de Friese plaatsnamen al gehad. Een verkeerde uitspraak is overigens niet zo'n ramp: Levarde heeft toch nooit tot moeilijkheden geleid. Het lijkt mij overigens niet uitgesloten dat, waar sommige niet-Friezen zich aan Friese plaatsnamen in Friesland zullen ergeren, anderen ze juist weer karakteristieker en dus attractiever zullen vinden dan Nederlandse.

Wat de uitvoering van de plaatsnaamverandering betreft: de keuze voor de gebruikelijke Friestalige benaming als officiële naam verschilt in praktische uitwerking en zakelijke gevolgen niet van andere gevallen van naamsverandering. De Friese vorm heeft bovendien nog het voordeel dat vele 'gebruikers' hem van tevoren al kennen, niet alleen Friezen maar ook vele ‘Frieslandkenners’. Particulieren moeten natuurlijk alle tijd krijgen om de verandering op een moment ten uitvoer te brengen waarop het hun financieel het best uitkomt.

Volgens de tegenstanders van Friese plaatsnamen zou de verandering iedereen op hoge kosten jagen. Dat is niet juist. De kosten voor een gemeente die een of meer plaatsnamen wil veranderen, betreffen vervanging van plaatsnaamborden en aanpassing van persoonsbestanden. Plaatsnaamborden moeten, laten we zeggen om de tien à vijftien jaar vervangen worden; dat maakt de extra kosten voor de Friese namen lager. Als de tijd voor de vervanging van de borden samenvalt met het tijdstip van naamsverandering, dan bedragen die extra kosten zelfs praktisch niets. Een soortgelijke redenering geldt voor de Friese namen op de ANWB-wegwijzers. De verandering van de persoonsbestanden hoeft bij een praktische aanpak evenmin duur te zijn. Vergeleken met de gewone mutaties bij geboorte en overlijden, kan de computer zeer snel en eenvoudig in de beschikbare bestanden de Nederlandse plaatsnamen door Friese vervangen. Met deze factoren is bij de kostencijfers die in de publiciteit zijn gekomen te weinig rekening gehouden; die zijn daardoor veel te hoog uitgevallen.

Burgemeester Mulder en wethouder Terpstra van Tietjerksteradeel bij een tweetalig naambord in hun gemeente. (foto Siep van Lingen)

Het blijkt in Friesland nog wat ongewoon te zijn dat de gewone Friese namen goed genoeg bevonden worden om zomaar binnen te stappen in het bedrijfsleven. Er wordt dan gezegd dat Friesland van Friese namen schade zou ondervinden doordat die een bekrompen indruk maken. De inderdaad zeer zorgelijke economische toestand aldaar maakt dat zulke argumenten indruk maken. Toch is het eerder een kwestie van ideologie en van verachting van het Fries. Wij hebben in Friesland lang, te lang, bij de ingang van onze dorpen namen neergezet zoals anderen die ons hadden toegedacht. Dat is niet fijn. Ik wil graag heten zoals ik mijzelf noem. Ik wil ook graag dat plaatsen in Friesland heten zoals Friezen die zelf - mondeling en in geschrifte - in hun eigen taal noemen.