Onze Taal. Jaargang 56

[p. 50]

De wanwoorden van 1986
Ingeborg van der Geest, Frank Jansen, Anneke Zaalberg - Nederlandse taalbeheersing R.U. Leiden

‘Smulrol: nooit zal ik een smulrol eten. De dikke 1-klank maakt dat dit woord gedomineerd wordt door een UL-UL-geluid, dat sterk doet denken aan kokhalzen.’ Zo begint een inzender zijn lijstje met woorden die hem in 1986 het meest ergerden. Een verzoek dergelijke woorden in te sturen werd in het laatste nummer van de vorige jaargang geplaatst en al snel in de rubriek ‘Dag in dag uit’ van de Volkskrant overgenomen. Wij danken alle lezers van Onze Taal die ‘hatelijke woorden’ instuurden, en met name Jeroen Trommelen, redacteur van de Volkskrant, voor het ter beschikking stellen van de ingezonden brieven die hij ontving.

De ruim tweehonderd reacties, zowel van Onze-Taallezers als van Volkskrantlezers, hebben we geschift, geteld en ingedeeld naar de (vermoedelijke) oorzaak van de ergernis.

Schiften

Een aantal inzendingen moesten we buiten beschouwing laten. Allereerst uitdrukkingen; die kunnen het best eens apart behandeld worden. Verder schrapten we alle woorden waarvan we niet begrepen wat men ertegen zou kunnen hebben. Woorden als fokpaard, rolpatroon en kerststol worden al zo lang gebruikt dat we ermee hebben leren leven. Overigens kregen niet alleen de vondsten van na 1-1-1986 een kansje. Het duurt immers vrij lang voordat een nieuw woord regelmatig gebruikt wordt en bekend raakt bij een grote groep taalgebruikers. Ten slotte prijkten op sommige lijstjes woordvormen waar we ons in de verste verte geen betekenis bij konden voorstellen, zoals troeliewoelie en aardappelveredeler (‘patatbakker’?). Zulke vormen deden ook niet mee. Waarom wekken woorden irritatie op? Vaak vermeldden de inzenders zelf hun motieven. In de andere gevallen zijn wij nagegaan wat vermoedelijk de oorzaak van de irritatie is geweest. Dat leverde een globale driedeling op: de woordvorm is ondeugdelijk, de betekenis deugt niet en de groep gebruikers roept bedenkingen op.

De telling leverde de volgende top-tien op:

1.	(wielren-, reclame-, e.d.)gebeuren
2.	(inkomens-, e.d.)plaatje
3.	yuppie
4.	ophoesten
5.	tijdpad
6.	opstarten
7.	afslanken
8.	inschatten
9.	mantelzorg
10.	stuk (medemenselijkheid, etc.)

Vormbezwaren

Woorden als mailing, casting, coveren, saven zijn pure leenwoorden. Ze hebben betrekking op een nieuw begrip, waarvoor in een andere taalgemeenschap eerder dan in de onze een woord werd gevormd. Toen dat begrip ook in Nederland ingeburgerd raakte, nam men de buitenlandse woordvorm over. Er komen maar weinig leenwoorden van dit type op de lijstjes voor. Ze geven dus niet zoveel aanstoot.

Dat is wel het geval bij overbodige leenwoorden. Die slaan op begrippen waarvoor sinds jaar en dag een algemeen aanvaard Nederlands woord bestaat: commitment, convenant, chocobar (voor ‘chocoladereep’), entameren, level, locatie, special, updaten en vele andere.

De derde soort vreemde woorden zijn de barbarismen, woorden die er Nederlands uitzien, maar eigenlijk uit een andere taal komen. Al naar gelang van het land van herkomst worden ze germanisme, anglicisme, enzovoort genoemd. Het plakken van vol en vriendelijk achter zelfstandige naamwoorden is wel gewoon in het Duits, maar niet in het Nederlands. Daarom kan men humorvol en risicovol, kind- en knievriendelijk (gezegd van vloerwissers) als germanismen beschouwen.

Er is nog een groep ‘vreemde’ woorden: de hybridische. Daaronder verstaan we woorden die uit een Nederlands en anderstalig deel zijn samengesteld: bijvoorbeeld antistressprincipe, bodylijn, denktank, designgebied, efficiency-onderzoek, koffie-inn, pit-bullbazen, zuilair.

Overbodigheden

Woordvormen mogen van de inzenders ook geen pleonastisch karakter hebben, zoals relatiepartner, toekomstscenario, inspraakdemocratie, préconcept. In dit verband werd ook werkende moeder genoemd. Werkwoorden met een overbodig voorvoegsel kunnen ook als pleonasme worden beschouwd: uitproberen, ophoesten, af procederen, inseinen, en vele, vele andere. Het is voor ons overigens de vraag of al die werkwoorden wel zo pleonastisch zijn. Misschien zorgt het voorvoegsel voor een subtiel betekenisverschil. Of dat klopt, zal nog onderzocht moeten worden.

Tot de categorie vormbezwaren behoren verder nog de overbodige samenstellingen. De inzenders zijn van oordeel dat het geen pas geeft om allerlei woorden samen te smeden tot iets nieuws. Die woorden zijn dan vaak te lang voor gewone leesconsumptie, bijvoorbeeld werklozenbestandsvervuiling, onderwijsvoorrangsbeleid, basisschoolboventalligen. Aan veel andere samenstellingen kleeft iets onduidelijks, vooral als de onderdelen weinig met elkaar te maken hebben en het verband ertussen niet eenvoudig uit de betekenissen van de woorddelen af te leiden valt: parkeerpendel bus, nachtemulsie, ouderonafhankelijkheid, deelschoolwerkplan.

Betekenisbezwaren

De nieuwe zaken en begrippen van 1986 waren lang niet allemaal even aangenaam. We kregen te maken met ethische kwesties, politieke problemen en zelfs milieurampen. Het onaangename gevoel daarover kan overslaan op de woorden die op die zaken betrekking hebben. Veel inzenders kwamen dan ook met woorden die verwijzen naar vervelende of problematische zaken. Voorbeelden zijn het

[p. 51]

Van Aardenne- of Tsjernobieleffect, Aids, asielzoeker, bequerel, (concrete) doodsverwachting, draagmoeder, gif wijn, incestnetwerk.

Interessanter voor taalliefhebbers is de volgende groep, de eufemismen (vergoelijkende woorden). Deze komen veel voor in politieke beschouwingen; bijvoorbeeld afbouwen, afvloeien, bijsturen, bijslijpen, gezinsverdunning, heroverwegen, krimpbeleid. Ook de eufemismen zwerfwerker en bijna-thuis-huis werden door inzenders op de korrel genomen.

Er werden ook veel woorden met een overdrachtelijke betekenis ingestuurd. Dat is eigenlijk opmerkelijk. Taalliefhebbers hebben meestal juist veel waardering voor beeldspraak, omdat die wijst op creativiteit. Misschien is men over woorden als kostenplaatje, prijskaartje en inkleuren ooit wel enthousiast geweest en is de ergernis pas opgekomen toen de beeldspraak tot cliché verworden was. Maar die verklaring voldoet niet helemaal. Ook de woorden aanspreekpunt, bloedgroep, ophoesten, kredietteugels en kortsluiten werden genoemd. En die zijn nog tamelijk nieuw. Waar komt die weerzin dan wel vandaan? We gissen dat het contrast tussen de knusse letterlijke betekenis en de dubieuze figuurlijke te groot is. De letterlijke betekenis slaat op lijfelijke huis-, tuin- en keukenzaken; de figuurlijke betekenis is vaak duister en dreigend.

Een ander motief berust weer op afkeer van vreemde woorden. Ditmaal gaat het niet om een woordvorm maar om een betekenis die uit een vreemde taal overgenomen is. Voorbeelden daarvan zijn afbouwen ‘verminderen, stopzetten’, controleren ‘beheersen’ en informeren ‘vertellen’.

We besluiten deze categorie betekenisbezwaren met de woorden die vaag zijn, omdat ze weinig of niets betekenen. De absolute topper -gebeuren hoort daarbij, net als dus, bestwel, op zich, pakweg, of zo, zoiets, x-aantal, zeg maar. Dergelijke lege taal vinden we ook bij de uitdrukkingen, die zoals gezegd allemaal buiten beschouwing bleven.

Bezwaren tegen gebruikers

Sommige woorden doen de inzenders meteen denken aan groepen sprekers die volgens hen de woorden vaak gebruiken. Uit het volgende lijstje blijkt dat men vooral bedenkingen heeft bij politici, welzijnswerkers en mensen uit het onderwijs: jeugdwerkgarantieplan, tijdpad, klankbordgroep, leerroute, leertraject, leefethos, normvervaging, flankerend (beleid), gezinsverdunning, sectorwaarden, mantelzorg, pijnbeleving, groepsplan, hulpverleningsinterventie, handelingsplan.

Enkele woorden komen in meer dan één categorie voor. Dat is geen vergissing. Mensen kunnen meer redenen hebben om zich aan een woord te ergeren. Het ligt voor de hand dat de motieven elkaar versterken. We verwachtten dan ook dat vooral die woorden vaak ingezonden werden, die om twee of meer redenen irritatie opwekten.

Klopt dat idee? We hebben alleen gekeken naar de top-tien. Daaruit blijkt dat maar liefst zeven woorden om meer dan een reden gehaat worden. Yuppie en ophoesten zelfs om drie redeverzoenen en afslanken om maar liefst vier redenen (1. slaat op iets onaangenaams, 2. eufemisme, 3. beeldspraak, 4. politiek taalgebruik). Helaas voor onze hypothese staat dit woord niet op de eerste, maar op een magere zevende plaats.

Gevolgen

Hoe verhoudt zich de ergernis over een woord met het gebruik ervan? Trekken de gebruikers van zo'n wanwoord zich iets van de kritiek aan? We weten er weinig van. Het probleem is lastig te onderzoeken, maar een bescheiden beginnetje is het volgende. We hebben enkele redelijk vaak ingezonden wanwoorden met opzet niet genoemd. Als taalkritiek iets uithaalt, verwachten we dat deze woorden nog welig tieren, terwijl de woorden van de top-tien obscuur zijn geworden. Wie oren heeft om te horen die hore. Tot volgend jaar.