Onze Taal. Jaargang 56

Spelling en spellingregeling
De Taalunie geeft een voorzet
Peter Nieuwenhuijsen - docent taalkunde, Leeuwarden

Terwijl ik bezig was met een bespreking van alle vijf de Voorzetten van de Nederlandse Taalunie, schoot mij te binnen hoe ik een half jaar geleden mijn televisietoestel moest afzetten bij het zien van het programma Farce Majeure.

Nauwelijks waren de Voorzetten gepubliceerd, of de Taalunie werd humorloos gehekeld, omdat zij ‘wanstaltigheden’ zou willen voorschrijven als de spelling kado, krities, en, stelt u zich eens even voor, klijn. De herinnering hieraan maakte me duidelijk dat ik met deeltje 4 het gevoeligste deeltje in handen had, en er in mijn bespreking voorrang aan diende te geven.

De werkelijkheid is anders dan het ‘satirisch’ programma wilde. In werkelijkheid heeft de Taalunie de heer De Rooij de opdracht verstrekt een notitie over de problematiek van de spelling te schrijven. Omdat uit deze notitie niet eens kan worden opgemaakt welke keus De Rooij zelf op dit moment zou maken, als het erom ging de spelling te wijzigen, is het rijkelijk prematuur om de Taalunie op grond van dit werkje een voorkeur toe te dichten. In werkelijkheid, kortom, geeft De Rooij (hieronder dR) een beknopte samenvatting van het verloop van de spellingdiscussie na 1954, het verschijningsjaar van het Groene Boekje.

Drie overwegingen gewogen

Hij gaat hierbij uit van de beschouwingswijze die bekend is geworden via Spelling van Booij e.a. Daarbij worden drie factoren gewogen: leerbaarheid, bruikbaarheid en sociale aanvaardheid. De deskundigen haasten zich om te verklaren dat zo'n weging in laatste instantie geen wetenschappelijke kwestie is, maar een politieke. Dit is onder meer zo, doordat de belangrijke factoren leerbaarheid en bruikbaarheid dikwijls met elkaar in conflict geraken.

Er zijn vijf wijzigingsvoorstellen die door dR worden onderworpen aan een beschouwing. Hij overweegt daarbij de leerbaarheids- en de bruikbaarheidsfactor en uit zijn vermoedens omtrent de sociale aanvaardbaarheid. Dit laatste kan hij mede doen op grond van een indicatie van de ingrijpendheid van de voorgestelde wijziging: hoeveel veranderingen brengen ze gemiddeld per regel teweeg?

De vijf voorstellen zijn:

1. ei wordt ij; au wordt ou. Volgens dR heeft de commissie Pée-Wesselings overtuigend aangetoond dat een eventuele wijziging op dit punt déze richting zou moeten hebben, en niet de omgekeerde.

2. Het opheffen van de gelijkvormigheidsregel, waardoor hond hont wordt. Het paar hont-honden is volkomen vergelijkbaar met muis-muizen.

3.1. Het opheffen van de analogieregel, waardoor de werkwoordspelling wordt vereenvoudigd: wordt wordt word.

3.2. Het aanpassen van de gelijkvormigheidsregel op een door dR zelf bedachte manier, waardoor spellingen ontstaan als hij herhaald, zij heefd. Hoewel hij uitdrukkelijk heeft aangekondigd alleen voorstellen te bespreken die in het verleden serieus naar voren zijn gebracht, laat de auteur dit idee niet onvermeld. Ik kom er nog op terug.

4. Regeling van de tussenklanken s en n in samenstellingen op een makkelijker leerbare manier (boekekast).

5. Regeling van de bastaardwoorden, met name de c-k-kwestie. In de praktijk doen zich daarbij drie alternatieven voor: a. kiezen voor de huidige voorkeurspelling, b. over de hele linie de niet-vernederlandste spelling kiezen, en c. over de hele linie de wèl vernederlandste spelling kiezen. Tussen b en c zijn nieuwe compromissen mogelijk.

[p. 31]

De Rooij kent aan 5 ‘de hoogste prioriteit’ toe. Hij laat doorschemeren dat hij eerder naar voren gebrachte bezwaren tegen 5c niet overtuigend vindt.

Omvang van de veranderingen

De besproken wijzigingsvoorstellen zijn in het algemeen ingrijpend. Alleen van 4 zouden we niet zoveel merken, en het effect van 3.1. valt erg mee: slechts één wijziging op zo'n achttien regels. Van de overige wijzigingen zouden we ten minste één keer per vijf regels het effect bespeuren. Van 2 zelfs bij elke regel. Althans, dit is het resultaat van een kleine steekproef die de lezer kan controleren. Voorzetten 4 bevat namelijk een bijlage van enkele tekstjes en een overzicht van de veranderingen die er in deze tekstjes zouden optreden. In een andere bijlage vinden we documentatie betreffende de uiteenlopende soorten ‘dubbelvormen’ die in 1954 zijn gecreëerd.

Ik wil deze bespreking besluiten met een paar kritische kanttekeningen. Op blz. 24 neemt dR een overzichtje over uit Booij e.a., waarin de zo belangrijke bruikbaarheidsfactor als volgt lijkt te worden opgevat: een spellingsysteem is het bruikbaarst als het (a) een optimale weergave verschaft van de fonologische representaties, en (b) een optimale ‘transfer’ mogelijk maakt bij het leren van een andere taal in hetzelfde cultuurgebied.

Naar mijn mening is deze operationalisatie niet de bedoeling van Booij e.a. en is het overzichtje op blz. 100 een voorbeeld van een inconsistentie in het boek.

De bruikbaarheidsfactor wordt in hoofdstuk 5 door Booij e.a. in de eerste plaats ingevuld als ‘leesbaarheid’: helpt een bepaalde schrijfwijze om efficiënt te kunnen lezen? Ook coauteur Verhoeven ziet dat zo, blijkens een door dR op blz. 27 aangehaalde uitspraak. Hij formuleert dé grote vraag bij het wegen van spellingsystemen als: ‘Wat moet het winnen: levenslang telkens een paar seconden winst (dat is de bruikbaarheidsfactor ingevuld als leesbaarheid, pn) of één keer een paar maanden winst (de leesbaarheidsfactor, pn). Het is daarbij duidelijk dat Verhoeven de twee factoren als conflicterend opvat.

De leesbaarheid van een spellingsysteem vormt vooral het terrein van de Leidse onderzoeker V. van Heuven. Deze is tot de voorlopige bevinding gekomen dat de gelijkvormigheidsregel wèl, maar de analogieregel niet tot duidelijke voordelen voor het lezen leidt (aangehaald door dR op blz. 26).

Vald hij in herhaaling?

Nog even een opmerking over dR's eigen voorstel. Hij stelt voor de derde persoon enkelvoud, o.t.t., van werkwoorden die in de verleden tijd -de krijgen, of zouden krijgen als ze niet sterk waren (!), op een d te laten eindigen: hij vuld, zij vald. Dit om minimale paren als herhaalt/herhaald uit de wereld te helpen. Tot zijn argumentatie hiervoor behoort de redenering: ook nu kijk je voor de spelling van deelwoorden die je niet kunt verlengen (bijv. gedraafd) naar de verleden tijd; er is dus niets op tegen om ook voor de spelling van de tegenwoordige tijd te kijken naar de verleden tijd. Naar mijn smaak ziet hij daarbij over het hoofd dat de mogelijkheid om deelwoorden te verlengen (bijv, gestrafte, geroofde) bewijst dat de slotklank van deelwoorden variabel is (t of d). Er is echter geen enkele aanleiding om te veronderstellen dat de slotklank van de 3e persoon enkelvoud o.t.t. dat ook is. Dat is een groot bezwaar voor wie fonologische bezwaren ernstig neemt.

Tot slot wil ik nog even ingaan op het feit dat dR zich heeft willen beperken tot eerder naar voren gebrachte voorstellen. Expliciet sluit hij daarbij het idee van bespreking uit, om gespannen (‘lange’) klinkers in open lettergrepen ‘dubbel’ te spellen (dus: lettergreepen). Toevallig is dat idee een der zeer weinige die zowel de factor leerbaarheid als de factor leesbaarheid gunstig beïnvloeden, en dan nog wel in hoge mate! Ik wil het daarom hierbij ‘serieus’ naar voren brengen. Overigens stel ik, om redenen van sociale aanvaardbaarheid, niet voor om letter in leter te veranderen.

Spelling en Spellingregeling. Inhoudelijke aspecten. J. de Rooij, serie Voorzetten van de Nederlandse Taalunie, deel 4; Groningen/Leuven, Wolters Noordhoff/Wolters.