Onze Taal. Jaargang 56

Van Woord tot Woord
Telwetenschap in de verkleining
Marlies Philippa

Tal en taal; tellen en vertellen. Tellen zonder taal is niets, en taal houdt automatisch tellen in. Een scheiding is onmogelijk. Als Deetman taalwetenschappen wil elimineren, doet hij de telwetenschap de das om.

Tellen in een vreemde taal is snel geleerd. Het is vaak een van de eerste dingen die je je eigen maakt, als je je met een vreemde taal gaat bezighouden. Toch worden juist de vreemde getallen je het minst eigen. Tellen in de moedertaal behoort tot de diepste, de intiemste verworvenheden. Het is mij vaak opgevallen dat mijn buitenlandse studenten die goed Nederlands spreken, toch in hun eigen taal blijven tellen. Kort geleden stond in de krant over een Hongaarse vluchtelinge uit 1956, dat tellen en bidden het enige was dat ze nog in het Hongaars deed.

Misplaatste beschuldiging

Nico Scheepmaker verwijt mij dat ik niet kan tellen. Dat is bijna een belediging. Het is zo ongeveer de ergste beschuldiging die je tegen een taalliefhebber kunt inbrengen. In zijn Trijfel van 15 september in de GPD-dagbladen reageert hij op mijn artikel in het septembernummer van Onze Taal. Daarin meent hij bij mij een gebrek aan telvaardigheid te kunnen bespeuren. Dat zelfde gebrek zou ook de redactie van Onze Taal aankleven, omdat die mijn verkeerde telling liet passeren.

Het gaat om de mate van kleinheid van een trommeltje. De historisch-taalkundige mate dan wel, want een zeer groot trommeltje is goed voorstelbaar. De reële grootte is relatief, is een kwestie van persoonlijke smaak. De taalkundige grootte of kleinte heeft daar niets mee te maken. Ik begon mijn stukje als volgt:

‘Een trommel is een kleine trom; een trommeltje is een kleine, kleine, kleine trom; een klein trommeltje is een kleine, kleine, kleine, kleine trom. Verkleinwoorden hebben de neiging verder te verkleinen. Een klein varkentje is te vergelijken met een klein trommeltje: een viervoudige verkleining. Een klein meisje is trouwens al drie keer verkleind, evenals een klein jochie’.

[p. 15]

Ik heb me hier niet verteld, al lijkt het zo. Een van de regels van de verteltechniek is, dat je aan het begin van een verhaal moet proberen de aandacht van de luisteraar of lezer te prikkelen, waardoor hij ook de rest van het verhaal wil volgen. Die prikkeling was de functie van mijn eerste alinea. Mijn redenering schijnt op het eerste gezicht fout te zijn. Zo evident fout, dat het iedereen moest opvallen. Maar door de herhaling van de veelvuldige verkleining had men - ik schrijf men, want niet alleen Nico Scheepmaker is erin getrapt - kunnen vermoeden dat er van opzet sprake was.

Herhaalde uitleg

De oplossing van het probleem is, dat ons enige produktieve verkleiningsachtervoegsel -je - waarvan -tje, -kje, -pje en -etje slechts varianten zijn - historisch gezien dubbel is: het bestaat uit twee elementen, die beide verkleinen. Mij lijkt dat ik deze oplossing in mijn stuk duidelijk heb aangegeven. Onder de tussenkop ‘Verwording van klanken’ leest u: ‘Uit -k + -ijn ontstond het dubbelsuffix -kijn, een dubbele verkleining eigenlijk.’ En onder de tussenkop ‘Verbreiding vanuit Holland’ staat: ‘-ke en -(t)je zijn dus van oorsprong hetzelfde (dubbel)suffix.’ Dat moet toch genoeg zijn voor een intelligente lezer!

Iedere verkleining op -je, -ie, enz. is dus per definitie een dubbele verkleining. Als je daar nog ‘klein’ voor gaat zetten, krijg je een drievoudige verkleining. Enkelvoudige verkleiningen kennen we niet meer; daar zijn alleen nog resten van over. En zo kom ik weer terug op trommel, want het achtervoegsel -el is zo'n rest. Die zelfde rest is ook nog in woorden bewaard als eikel naast eik, stengel naast stang, pukkel naast pok, druppel naast drop en bussel naast bos. Bij onze zuiderburen is een wegel beduidend smaller dan een weg.

Ook veel kleine dieren hebben het suffix -el, zoals egel, krekel, hommel, kwartel en wezel. En ten slotte zien we de -el in ijzel, het dunne ijslaagje, de minieme ijsvorming. IJzel, een woord dat in januari hoogst actueel kan zijn.

Want we hebben nu eenmaal een klimaat waarin 's winters temperaturen rond het vriespunt nogal eens voorkomen. En dan is onderkoelde regen of ijsregen goed mogelijk. Het resultaat is ijzel, een zeer Nederlands verschijnsel. Het Nederlands is dan ook een van de weinige talen die er een woord voor hebben. De volkeren die de ijzel niet kennen, zijn in zekere zin benijdenswaardig, maar hun taal is er minder rijk door.