Onze Taal. Jaargang 56

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 2]

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal is bijna voltooid
W. de Clerck - hoofdredacteur WNT, Leiden

Het komt nogal eens voor dat men zijn beroep dient op te geven. In mijn geval antwoord ik dan: ‘Lexicograaf’. En steeds ben ik verbaasd, hoe weinig mensen dan weten wat hiermee bedoeld wordt. Veelal volgt er: ‘Wat zegt u?’ En mijn volgende antwoord is dan: ‘Woordenboekmaker’. Lexicologie en lexicograaf zijn blijkbaar ‘dure’ woorden die niet zo vaak voorkomen. Maar woordenboeken worden dagelijks gebruikt. We kennen allen Van Dale, Koenen en Kramers. Dat er daarnaast nog een groot, wetenschappelijk Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) bestaat, dat eigenlijk de grondslag is van al deze woordenboeken, dat weten maar weinigen. Al 130 jaar vóór de oprichting van de Taalunie (1982) kwam er een Belgisch-Nederlandse samenwerking tot stand voor de beschrijving van de Nederlandse woordenschat. De versnelde voltooiing van dit WNT is een van de belangrijkste taken van het te Leiden gevestigde Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL).

De staatkundige scheiding tussen Noord en Zuid in 1830 en de daarmee samenhangende vrees van de Vlamingen voor een sterkere invloed van het Frans gaven in het midden van de vorige eeuw aanleiding tot het zoeken van contact tussen Noord en Zuid op taal- en letterkundig gebied. De Taal- en Letterkundige Congressen waren daarvoor het geschikte instrument.

Historische terugblik

Tijdens het derde congres in 1851 te Brussel presenteerde Matthias de Vries het Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek, dat door een commissie van de Vlamingen David, Snellaert en Van Duyse, en de Nederlanders Koenen, De Jager en De Vries zelf, was voorbereid. Het congres besloot onmiddellijk tot uitvoering van het Ontwerp. De eerste redacteuren waren De Vries, Te Winkel en David.

Wie het Ontwerp en de Inleiding opnieuw doorleest, krijgt een duidelijk inzicht in de oorspronkelijke opzet. Welk materiaal in het WNT dient te worden opgenomen, formuleert De Vries als volgt:

‘Alle woorden en spreekwijzen, die men in Nederlandsche geschriften aantreft in een tijdvak van nu zeven eeuwen, vinden daar hunne plaats; niets wat in eenig dorp of gehucht getuigenis geeft van den onuitputtelijken rijkdom onzer moedertaal, mag ongebruikt blijven; alles wat ooit of ergens Nederlandsch was, moet daar verzameld, gerangschikt en tot een volkomen geheel bearbeid worden. Kortom het moet een schatkamer der taal, een Nationaal Museum der taalvormen zijn.’

Het spreekt voor zich dat zo'n grootse opzet met een zeer beperkte redactie een lange bewerkingstijd zou vergen. Pas in 1864 verschijnt de eerste aflevering. Een jaar later, in 1865, schreef Guido Gezelle, de teleurstelling van velen vertolkend: ‘'t Is waar, als wy tyd van leven hebben, zoo zullen wy, binnen 250 jaar of zoo, een volledigen nederlandschen woordenboek hebben... Maar wacht daar achter.’

In het verleden is de lange bewerkingstijd al vaker aanleiding tot spot geweest. Zo dichtte Van Vloten, een persoonlijke tegenstander van M. de Vries, bij de afronding van deel I (AAJUIN) in 1882, de volgende verzen:

‘O, luid weêrklink de lofbazuin!
Het Woordenboek kwam tot ajuin
In dertig jaren al; dat heet
Zijn tijd voorzeker welbesteed!
't Duurt nu geen dertig jaar gewis,
Eer 't tot azijn genaderd is;
Stel voor elk verdre letter maar
Twee derde van die dertig jaar,
Dan staat al na een eeuw of vier
't Geheel gedrukt reeds op 't papier! |
Is 't waar wat Genesis ons zegt,
Dat eens Methuus'lem, de oude knecht, |
Er meer dan negen mocht beleven,
Wel, ziet men aan De Vries dan geven |
De helft maar van dien tijd, voorwaar, |
Zoo krijgt hij 't zelf nog kant en
klaar!’

En in dat zelfde jaar verzuchtte mr. Hubrecht op de begrotingspost Woordenboek:

‘Wat zullen ze blij zijn
Wanneer ze aan de zij zijn.’

Opzet en doel van het WNT

In de laatste decennia zijn er geen spotdichten meer verschenen. Betekent dit dat men apathisch geworden is? Ik vermoed dat men eerder de optimistische geluiden gelooft. Want sinds 1976 is er een stroomversnelling op gang gekomen.

De laatste jaren verschenen er gemiddeld dertien afleveringen per jaar (vroeger twee à drie); vanaf 1986 zullen dat er zestien zijn. Thans (oktober 1986) zijn er 548 afleveringen (in een 31-tal robuuste banden) gepubliceerd. Het WNT is gevorderd tot een punt waarop nog slechts (!) een gedeelte van de letter V (versterven - verzwonden, voort - vozen), en de letters W, X, Y en Z moeten worden bewerkt. Als definitieve voltooiingsdatum geldt 1998; toch nog altijd 100 jaar minder dan de door Guido Gezelle voorspelde 250 jaren. Men mag daarbij bovendien niet uit het oog verliezen dat vergelijkbare 19de-eeuwse ondernemingen, zoals Deutsches Wörterbuch van de gebroeders Grimm, New (thans Oxford) English Dictionary, het Zweedse en Deense woordenboek, enz., ook nog onvoltooid zijn, of een bewerkingstijd van méér dan 100 jaar hebben gekend.

Dat de volgende generaties van redacteuren een aantal onontkoombare wijzigingen in de oorspronkelijke opzet hebben aangebracht, zal niemand verwonderen. Het WNT kan thans het best als volgt gekarakteriseerd worden: het is een eentalig, alfabetisch en historisch woordenboek, dat een wetenschappelijk verantwoorde, diachrone beschrijving geeft van de in het Nederlands vanaf 1500 tot 1921 aangetroffen woorden en woordbetekenissen, met vermelding van de chronologie (dus de oudste en eventueel

[p. 3]

ook de jongste vindplaats) en van de geografische spreiding, terwijl ook de frequentie in het artikel zichtbaar wordt gemaakt. Eigenlijk is het WNT een verzameling van woordstudies, waarbij - door het opnemen van de bewijsplaatsen - de controleerbaarheid van de gegeven informatie voorop staat. Als zodanig is het WNT dan ook een ‘schatkamer’ voor taalkundigen.

Bovendien wordt iedere taalgebruiker indirect met het WNT geconfronteerd, omdat het de basis is van alle handwoordenboeken in ons taalgebied. Na het gereedkomen van trekken tot en met tuin in het WNT werd de omvang van het corresponderend gedeelte in Van Dale met ongeveer 50% vermeerderd.

De bouwstoffen van het WNT

Hoe komt het WNT aan zijn materiaal? Welke bronnen worden er voor het woordenboek gebruikt? In de beginfase ging alles nog vrij willekeurig. Er werd een oproep in de dagbladen geplaatst en circulaires werden rondgestuurd aan specialisten in een of ander vak, met het verzoek materiaal voor het woordenboek bij te dragen. Talloze vrijwilligers maakten excerpten uit voornamelijk literaire werken. Dat ging meestal als volgt:

het geselecteerde woord, de auteur, de titel en de bladzijde werden door de vrijwilliger op een papier geschreven; daaronder het volgende woord dat voor opneming in aanmerking kwam, met weer dezelfde gegevens. Daarna werd het papier in smalle strookjes geknipt, die gealfabetiseerd in dozen (aanvankelijk sigarenkistjes) werden opgeborgen. Als een deel van de letter aan de beurt was, werden de strookjes opgeplakt in plakboeken, te weten afgedankte tijdschriften, in alfabetische en chronologische volgorde.

Op deze wijze beschikte de redactie al vroeg over een groot aantal vindplaatsen uit Vondel, Cats, Hooft, Huygens en Bredero. Ook de mindere goden uit de 17de eeuw kwamen aan bod: bijvoorbeeld Van Borsselen, Oudaan en Westerbaen. Voor de 18de eeuw waren Van Effen, Langendijk en Wolff en Deken de geliefde auteurs. Voor de 19de eeuw zijn er te veel auteurs om op te noemen. In de beginfase waren ook Vlamingen, vooral Conscience, ruim vertegenwoordigd. Naast het excerperen had men het zogenaamde registeren, een vakterm bij het WNT, om aan te geven dat men de woorden uit het register van alle mogelijke boeken verzamelde, zodat men de tekst zelf niet hoefde door te lezen. Met deze methode werden vooral de vindplaatsen van vaktaalwoorden geregistreerd uit boeken over folklore, geneeskunde, landbouw, molenbouw, scheepvaart, enz. Voor de redactionele bewerking is het echter noodzakelijk, dat deze woorden uit registers in hun context worden weergegeven, zodat de redacteur de betekenis kan achterhalen zonder dat hij het boek zelf hoeft te raadplegen.

Pas op het moment dat de materiaalverzameling van een bepaald woord volledig is afgerond, kan de redacteur beginnen met het interpreteren en structureren van de vindplaatsen en met het definiëren van de verschillende betekenissen, totdat het WNT-artikel zijn definitieve, persklare vorm heeft bereikt.

In 1882 reeds schreef Matthijs de Vries dat ‘de verzameling der bouwstoffen van A tot Z (was) voltooid’. De oorspronkelijke verzameling heeft zich echter voortdurend uitgebreid. Vergelijking van de in deel I genoemde bronnen en de huidige (onvolledige!) Bronnenlijst spreekt hieromtrent (letterlijk!) boekdelen. Het WNT beschikt thans over ongeveer 10.000 bronnen. Een thans bewerkt woord bevat materiaal uit een minstens vertienvoudigd bronnenbestand in vergelijking met de oudere delen.

De blokjes laten de betrekkelijkheid van het begrip ‘eigentijds’ zien binnen één deel (sommige delen hebben een bewerkingsduur gehad van meer dan zo jaar) en van de verschillende delen onderling.

In 1980 waren nog 1.370.000 vindplaatsen van de dan resterende letters ter bewerking aanwezig, waarschijnlijk veel meer dan De Vries in 1882 voor het hele alfabet ter beschikking had.

Spreektaal en dialect

Ook al had De Vries in zijn Inleiding (art. 7) erop aangedrongen bijzondere aandacht te besteden aan het mondeling taalgebruik, toch is de spreektaal in het WNT onvoldoende aan bod gekomen. In mindere mate geldt dit voor het dialectmateriaal. In de Inleiding (blz. XLI) wordt gesteld, dat bij verschillende woorden nauwelijks vast te stellen is ‘of zij binnen den engeren kring van enkele gewesten beperkt zijn, dan wel tot de gemeenlandsche taal behooren’. Een groot aantal van onze dialectwoordenboeken en -verzamelingen is trouwens tot stand gekomen onder impuls van De Vries.

De volgende generaties van redacteuren hebben geleidelijk aan het standpunt over spreektaal en dialect aangepast aan de gewijzigde wetenschappelijke inzichten, zodat het WNT het hierboven beschreven karakter heeft gekregen van een historisch-wetenschappelijk woordenboek. Tot voor kort heeft men steeds één van de doelstellingen van Matthijs de Vries zorgvuldig gerespecteerd, namelijk dat het WNT ook de hedendaagse, eigentijdse taal dient te beschrijven. Dit betekent dat het begrip ‘eigentijds’ - afhankelijk van de verschijningsdatum van de aflevering - een periode van bijna anderhalve eeuw zou omvatten: deel X bijvoorbeeld behandelt materiaal tot 1869; het zy-gedeelte zou dan lopen tot circa 1998 (zie het schema met tijd-as, ontleend aan P.G.J. van Sterkenburg, Van Woordenlijst tot Woordenboek). In het kader van de versnelde voltooiing is in 1976 dan ook besloten om geen materiaal van na 1921 meer op te nemen.

[p. 4]

Purisme en normativiteit

Ongetwijfeld zullen verschillende lezers van Onze Taal zich afvragen welk standpunt het WNT inneemt ten aanzien van bastaardwoorden, vreemde woorden, taalverbastering, enz. Het aanvankelijke standpunt van De Vries kan ik het best weergeven aan de hand van zijn Inleiding (blz. XLVII e.v.):

‘Het was de wensch om naar vermogen te waken voor de zuiverheid onzer taal. De veelvuldige betrekkingen met naburige landen hebben ons overstroomd met een stortvloed van vreemde woorden, waarvoor men zonder moeite echt Nederlandsche had kunnen vinden. Terwijl u op onze zeilschepen niets dan zuiver Hollandsch in de ooren klinkt, wordt gij op onze stoombooten telkens door Engelsche kunsttermen herinnerd, dat dit nieuwe vervoermiddel niet van uw vaderland uitging. Op onze spoorwegen hoort gij van waggons en rails, waar gij wagens en sporen meendet te zien; die al te burgerlijke tramweg moet, met een tint van voornaamheid, tramway heeten; in de verslagen van sommige ingenieurs leest gij met verbazing van tjoeps (Eng. tubes) voor hetgeen ieder gewoon mensch buizen of pijpen noemt; onze rijknechts worden tot jockeys bevorderd; ja zelfs ons oudvaderlandsche jacht keert, tot yacht hervormd, uit Engeland weder. Het is volstrekt noodig, dat het Woordenboek het zijne toebrenge om die taalverbastering te stuiten. Daarom behoort het niet alleen de echt vaderlandsche kunstwoorden zooveel mogelijk te vermelden, maar ook zorgvuldig aan te wijzen, welke vreemde termen zij kunnen vervangen, om aldus de zuivering der taal te bevorderen. Den noodlottigen invloed van zoovele germanismen op het gebied der wetenschappelijke terminologie te keer te gaan: ziedaar eene taak, waaraan wij ons niet mochten onttrekken.’

En verder (blz. LI en LII): ‘Betoonen wij ten opzichte der vreemde woorden eene billijke toegeeflijkheid, met volle gestrengheid daarentegen treden wij op, waar de buitenlandsche invloed onze taal in de hartader aantast. Ik bedoel de zoogenaamde barbarismen, woorden uit Nederlandsche bestanddeelen, maar in navolging van andere talen en strijdig met de wetten der onze gevormd. Het is van dien kant dat de zuiverheid der taal het meest gevaar loopt, oneindig meer dan van woorden, onveranderd aan vreemde talen ontleend. Daarom beijveren wij ons niet slechts het Woordenboek van alle barbarismen vrij te houden, maar ook bij voorkomende gelegenheden er opmerkzaam op te maken.’

Dat het standpunt ten aanzien van bastaardwoorden en barbarismen in de loop der jaren behoorlijk is verruimd, moge ook blijken uit de volgende anekdote: het in 1890 begonnen deel V kreeg als eerste trefwoord: ‘GLAASJE. Zie Glas’. Een ongebruikelijke vermelding van de verkleinvorm, om te vermijden dat later het woord glacéhandschoen op het omslag zou verschijnen. In 1979 heeft ondergetekende echter niet geschroomd om deel XVII-2 af te sluiten met tzigane; in 1949 trouwens prijkte quoyer al in gouden letters op het omslag.

Toekomstige ontwikkelingen

Dankzij een enthousiast team van medewerkers is het gerechtvaardigd optimistisch te zijn over de voltooiing van het WNT in 1998. De in 1976 genomen maatregelen hebben blijkbaar de nodige vruchten afgeworpen. Zowel door de zogenaamde cesuur van 1921 - d.w.z. het WNT beschrijft nog slechts materiaal tot 1921 en neemt het aanwezige jongere materiaal niet meer op - als door het feit dat de oudere WNT-delen lang geleden verschenen zijn, komt de beschrijving van onze hedendaagse woordenschat in de kou te staan. Pas na de voltooiing van het WNT zullen de WNT-redacteuren met hun deskundigheid bij het door het INL voorgenomen project, te weten een wetenschappelijk Woordenboek van het Hedendaags Nederlands, kunnen worden ingeschakeld. Tot 1998 echter is het WNT terecht het project dat bij het INL de hoogste prioriteit heeft gekregen.

Het zou echter een levensgroot misverstand zijn, te veronderstellen dat het WNT nog steeds op een traditionele manier tot stand komt. Een dertigtal afleveringen is al met behulp van een computer met tekstverwerkingsmogelijkheden naar de fotozetmachine gestuurd, zodat dit materiaal automatisch toegankelijk is. Daarnaast is ook in 1984, dankzij een extra krediet van de Nederlandse overheid, begonnen met een pilot-project Automatisering van het WNT. Afhankelijk van de resultaten kunnen de gebruikers in de toekomst wellicht beschikken over een WNT als elektronische databank.

Na de voltooiing van het WNT is er dus nog heel wat te doen binnen het kader van de Nederlandse lexicografie, niet het minst met betrekking tot de wetenschappelijke beschrijving van onze hedendaagse woordenschat. Het WNT fungeert thans al als belangrijkste informatiebron voor de huidige hedendaagse handwoordenboeken van het Nederlands. Ook in de toekomst zal het WNT de basis blijven van de lexicografie in de Nederlanden, omdat bijna alle toekomstige semantische beschrijvingen zullen voortbouwen op de verrichte arbeid. Als zodanig is het WNT een echt ‘cultuurmonument’.