Onze Taal. Jaargang 55

[p. 122]

genootschapsnieuwsgenootschapsnieuwsgenootschapsnieuws
Oude handschriften, hypermoderne apparatuur

Redactie Onze Taal

Ruim 110 leden van het genootschap meldden zich zaterdag 21 juni jl. in Leiden om deel te nemen aan een van de twee excursies van de zomerbijeenkomst van het genootschap. Ruim de helft van de deelnemers koos voor een bezichtiging van de universiteitsbibliotheek; de andere leden prefereerden een kennismaking met het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL). De beide groepen werden op de genoemde plaatsen ontvangen en welkom geheten door bestuursleden van het genootschap.

De Taalbank van het INL

Menigeen zal een lexicologisch centrum associëren met duizenden archiefkaartjes in honderden laatjes. Die wáren er vroeger bij het INL ook, maar ze zijn nu verhuisd naar de kelders, als stoffelijke resten van een ouderwetse manier van werken. De praktijk van een modern lexicologisch instituut heeft niets meer van doen met stoffige archieven, hoe romantisch die ook kunnen zijn. Het hart van het INL is een moderne computerruimte met een tiental terminals.

Demonstratie van de apparatuur

In de Taalbank van het INL slaat men met behulp van moderne technische middelen de Nederlandse woordenschat in een archief op. Het archief wordt toegankelijk gemaakt voor onderzoek en voorzien van voor taalkundig onderzoek belangrijke gegevens. De financiële middelen hiervoor zijn afkomstig van de Nederlandse en Belgische overheid.

De inventarisatie van de woordenschat is beperkt tot de periode tot 1301 (het corpus Middelnederlandse volkstaal van de Gentenaar Gysseling) en na 1920. De aanvang van de moderne periode is zo gekozen omdat het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) - een ander groot project van het INL - het Nederlands beschrijft uit de periode 1500-1920. Wanneer het WNT over 12(?) jaar is voltooid, kan worden begonnen aan een wetenschappelijke beschrijving van het moderne Nederlands. Voor dat doel voegt het INL jaarlijks tien miljoen woordvormen van het hedendaags Nederlands toe aan zijn bestand.

Werkwijze en gebruik

De lexicoloog drs. J. van der Voort van der Kleij liet de excursionisten zien hoe de Taalbank van het INL haar gegevens verzamelt. Een inleesapparaat - waarvan er in Nederland slechts drie zijn - herkent de letters aan hun vorm en voert de woorden in in de computer. Bij elke nieuwe tekst moet de leesapparatuur getraind worden om de letters goed te lezen: bij wat slechter drukwerk wordt niet al snel met voor de optische leesmachine.

De teksten moeten aan drie voorwaarden voldoen:

-	leesbaar zijn voor het apparaat
-	representatief voor het Nederlands zijn
-	niet al te gespecialiseerd zijn (wel het handboek voor de verpleegster, niet dat voor de medisch specialist). Op dit moment zijn ongeveer 100.000 pagina's ingelezen.

Wat kunnen onderzoekers doen met een dergelijke zee van woorden? De een wil weten òf en zo ja hoe vaak een bepaald woord gemiddeld voorkomt. De ander vraagt om de context waarin een woord wordt gebruikt. Een redacteur zoekt vindplaatsen voor het opnemen van bewijsplaatsen in zijn woordenboek (in het WNT komt een woord voor met 4.000 citaten waarvoor even zovele vindplaatsen nodig zijn!). Na een druk op de knop geeft de computer de bron(nen) waaraan een woord is ontleend. Waar vroeger moest worden volstaan met een aantal citaten, is nu het hele oeuvre van Multatuli woord voor woord beschikbaar. Het INL leest vooralsnog alleen teksten in van na 1970. Zo zal er over enkele jaren een woordenboek van hedendaags Nederlands geheel gebaseerd kunnen zijn op het materiaal van de Taalbank.

De Universiteitsbibliotheek Leiden

De zestig bezoekers van de bibliotheek werden in twee groepen ingedeeld, waarvan de ene onder leiding van de bibliothecaris drs. J. van Gent het gebouw bezichtigde, en de andere door drs. J. Witkam een aantal oude handschriften ter inzage kreeg aangeboden. Vervolgens wisselden de bezoekers van begeleider.

Rondleiding door de gebouwen

Van Gent vertelde uitvoerig over de opzet, de bouw en het gebruik van de bibliotheek. Ze is zeer geavanceerd, in vele opzichten fraai en kostbaar, maar op enkele punten ook wel eens minder praktisch. De bibliotheek is een organisatie met 150 medewerkers die een moderne outillage en uitgebreide apparatuur ter beschikking hebben. De heer Van Gent gaf daarbij duidelijk te kennen wat de voordelen en de beperkingen zijn van een zo omvangrijke bibliotheek die geheel is afgestemd op de behoeften van de wetenschap.

De heer Witkam had op een lange tafel enige tientallen manuscripten uitgestald. Zijn keuze uit de collectie be-

[p. 123]

gon bij het jaar 1220 en varieerde van vertalingen van het Oude Testament en Floris ende Blanchefloer tot handschriften van Hooft en Busken Huet.

Oude handschriften ter inzage

De bezoekers bekeken met ontzag en levendige belangstelling deze cultuurschatten. Je mocht ze ook ter hand nemen, en menigeen nam die kans waar: zo'n gelegenheid krijg je maar zelden. Desgevraagd gaf de heer Witkam ook toelichting. Sommige excursionisten konden alleen met veel moeite afscheid nemen van deze schatten uit ons verleden.

De lezing over het WNT

De deelnemers aan de bijeenkomst konden na de lunch nadere bijzonderheden horen over de stand van zaken bij het maken van het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Hoofdredacteur lic. W. de Clerck hield een lezing over de vorderingen bij het afsluiten van dit legendarische woordenboek, waaraan al meer dan 130 jaar wordt gewerkt. De spreker zal in een artikel in Onze Taal terugkomen op de inhoud van zijn lezing over het WNT.

De voorzitter dankt de spreker

Speciale dank aan de heer A. van der Veen en de heer W.C.A. Riem Vis voor hun informatie ten behoeve van dit verslag.