Onze Taal. Jaargang 55

[p. 109]

[Nummer 9]

[p. 110]

Gebruik en misbruik van taalkritiek
Taalbescherming of oneigenlijke aanval?

F. Jansen

Een van de moeilijkste mogelijkheden van taalverzorging is wel de taalkritiek. Daaronder versta ik alle aanmerkingen op taal en taalgebruik. Taalkritiek is van alle tijden en plaatsen en komt zeker niet alleen voor in culturen met een eerbiedwaardige schriftelijke traditie. Bickerton, een kenner van pidgintalen (handelstalen zonder moedertaalsprekers), beschrijft uitvoerig hoe een kind op de Salomonseilanden uitgelachen en gecorrigeerd werd toen het een foute constructie gebruikte. Voor Bickerton is zo'n incident het bewijs dat het pidgin aldaar gestabiliseerd is, een echte taal is geworden. In alle culturen gebruiken opvoeders taalkritiek om de leerders tot de orde te roepen. Meestal zijn het jongeren die, zoals Van Haeringen het uitdrukte, telkens weer ‘aan de ketenen van de traditie rukken’.

Hun fouten worden bestraft door verbetering of door belachelijk maken. Dat laatste gebeurt in gesprekken door de fout op luide toon te herhalen. Vindt de zonde plaats in schrijftaal, dan zien de geadresseerden er niet tegenop om het wanprodukt op ruime schaal te verspreiden. Zo ontstond in 1980 opwinding over ‘closetbrieven’ (wantaal, soms op wc-papier geschreven) die universitaire autoriteiten van studenten zouden ontvangen. De falende taalgebruiker krijgt een vernedering te slikken. Hij wordt ontmaskerd als iemand die iets zo elementairs als zijn eigen taal niet onder de knie heeft gekregen.

Taalkritiek komt overal voor, maar is in de ene taalgemeenschap vanzelfsprekender dan in de andere. In stabiele, kleinschalige taalgemeenschappen, bijvoorbeeld daar waar de traditionele dialecten worden gesproken, was de taalkritiek blijkbaar zo succesvol dat geen volwassen spreker afwijkt van die ene norm. In grotere taalgemeenschappen, waarin veel groepen worstelen om de eerste viool te spelen, moet de taalcriticus op zijn tellen passen. In zulke situaties is het niet onmiddellijk duidelijk wat fout is en wat nog net door de beugel kan.

Wie kritiek heeft, moet die degelijk verantwoorden. Dat betekent niet dat kritiek op het gebruik van de Nederlandse standaardtaal nutteloos is. Hoe groter de taalgemeenschap, hoe groter de taalverschillen, des te kleiner de kans dat communicatie zonder misverstanden verloopt. Taalkritiek is nuttig als die ertoe leidt dat sprekers en schrijvers hun taalgebruik afstemmen op hun publiek. Hoe homogener de taalkritiek, des te zinvoller die is.

Vaak negatief, fel en vuil

Ik wil hier eerst het gebruik van taalkritiek en straks de inhoud ervan eens nader bekijken. De eerste vraag die dan beantwoord moet worden, is: waarom zijn opmerkingen over taal vrijwel altijd aanmerkingen? Het zou toch heel goed kunnen dat men zijn taal bijschaaft aan de hand van excellent taalgebruik? Dat lijkt inderdaad aardiger en meer stimulerend. Toch is mijn antwoord op de laatste vraag: ‘nee’. Taalkritiek is eigenlijk bescheidener dan het aanprijzen van die goede voorbeelden. Stel dat we elkaar voortdurend voorhielden: ‘Spreek als I.A. Diepenhorst (of F. de Jonge) en schrijf als K. van Kooten (of E. van Overeem)’. Daar zou een opvatting van uitgaan dat er maar een of twee manieren zijn om je taal goed te gebruiken. De vooronderstelling bij taalkritiek is juist dat je je taal op allerhande manieren goed kunt gebruiken, als je maar enkele fouten vermijdt. Die vooronderstelling doet, denk ik, meer recht aan de ontzagwekkende variatie in uitdrukkingsmogelijkheden van onze taal.

Maar waarom is taalkritiek dan zo vaak fel en vuil? Toen Lubbers als minister-president aantrad, had hij de naam zich van haspelig Nederlands te bedienen. In NRC Handelsblad (22-11-82) verschenen toen onder de kop Blubbers de volgende opmerkingen. ‘Het (land) zal moeten leren verstaan wat de nieuwe premier, die gewend is bandjes vol te dicteren, bedoelt wanneer hij spreekt. Leer steno en nieuw Nederlands en versta uw ministerpresident.’ Als taalkritiek alleen maar een opstapje is om de schrijver of zijn opvattingen in diskrediet te brengen, vind ik die kritiek vuil. Sommige columnisten moeten het daarvan hebben. Het ligt voor de hand om dan aan Komrij te denken.

Een ‘beleidsnotitie’ heet het misbaksel Verzorgingsstructuur kunstzinnige vorming dat nu het licht zag. Het werd in reuzel gebakken en als taaie veter opgediend door staatssecretaris A.J. Hermes van Onderwijs en Wetenschappen, minister M.H.M.F. Gardeniers-Berendsen en staatssecretaris J.G. Kraaijeveld-Wouters van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk: de drie marketensters van het leger dat kakelt en forumt. De drie schrikfuriën van het kunstzinnige rapporteerwezen.
Hun nota, zo schrijven ze, is ‘na jaren van studie, onderzoek en meningsvorming’ tot stand gekomen. En wat staat erin? Ook dát delen ze, in een inleidende brief, zelf mee: ‘De nota Verzorgingsstructuur Kunstzinnige Vorming geeft de nadere standpuntbepaling van de bewindslieden met betrekking tot de verzorgingsstructuur Kunstzinnige Vorming.’
Aha. Je hoort nog eens wat, op die manier. 't Is bepaald... verrassend. Nee, 't is meer: 't is schokkend. ‘De nota het Aannaaien van Ezelsoren geeft de nadere standpuntbepaling van de bewindslieden met betrekking tot het aannaaien van Ezelsoren.’
Zo blijven bewindslieden aan het woord. Zo kakelen de marketensters van het verzorgingswezen. Zo raaskalt en bluft en ruist en tokkelt het hier te lande. Zo kraaijt en gardeniert het. 't Klinkt als de buikloop van een doodzieke olifant.
Deze nota is, zo lezen we verder, maar één van de nota's die over dit onderwerp zijn uitgebracht. Bewindslieden zijn chronisch ongezonde olifanten.
Toen ik de 92 pagina's van het rapport ten einde had gelezen was ik door de hele hamstervoorraad koffie die ik als dam tegen de derde wereldoorlog had opgeworpen heen. Asgrauw haalde ik de eindstreep van de nota. Ik was er geen boon wijzer van geworden.
(Uit: G. Komrij, Averechts, Amsterdam 1980)

Maar ook de deftige J.J.A. van Doorn, een Rotterdams hoogleraar, kan er wat van. Die pakte eens oudminister Van Kemenade zó aan. Tot

[p. 111]

over de helft van zijn artikel had hij het over de pompeuze en barbaarse schrijfstijl van zijn prooi, die kwalsters van zinnen sprekende ingevoerd werd. Van Doorn besloot dit deel van zijn stukje met

‘Wie zoiets voor zijn verantwoording neemt, heeft uiteraard geen moeite met activiteiten ter zake van wereldverkenning en wereldoriëntatie in het kleuteronderwijs, en meer in het algemeen met zaken als onderwijsleersituaties, compensatieprogramma's en onderwijsopbouwwerk, die wellicht dienstbaar gemaakt kunnen worden aan de strijd tegen - even de tanden op elkaar - het strakke leerstofiaarklassensysteem.’

Dan is Van Kemenade stormrijp. Van Doorns aanval met argumenten hoeft niet zó veel meer voor te stellen.

Misstappen

Dat taalkritiek om op de man te spelen in brede kring aanvaard wordt, is eigenlijk wonderlijk. Aanmerkingen op andere persoonlijke eigenschappen, zoals kleding, gebitsverzorging en haardracht gelden als ‘not done’. Ze worden al eeuwenlang niet meer als argument gebruikt. Waarom maakt men voor het taalgebruik een uitzondering?

Ik zie twee redenen. Ten eerste beschouwt men een slechte stijl als een persoonlijke eigenschap. Ten tweede neemt men aan dat taalgebruik, al het taalgebruik, een zaak van bewuste keuzen is. De taalfoutenmaker had die fouten kunnen vermijden. Hij is er dan ook verantwoordelijk voor, ongeveer zoals we een volwassene verantwoordelijk achten voor een fout in een optelsommetje.

Zou ik misschien toch... één zin uit het rapport citeren? Eéntje dan? Ik wil niet graag grof en beledigend zijn, maar de verleiding is groot.
Welaan, gord uw riemen om. Plaats onder elk uwer oksels een kruk. Trek uw magneetschoenen aan en zet uw voeten recht op de haardplaat. Houd liters zwarte koffie onder handbereik.
‘De beleidsmaatregelen die door de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk zijn/zullen worden getroffen ter realisering van deze verenigde centra voor kunstzinnige vorming zijn: a) Vaststellen van een Rijksregeling erkenningen centra voor kunstzinnige vorming, ook voor de uitvoering van de steunfuncties naar de werkvelden kunsten, onderwijs en sociaal-cultureel werk b) Publikatie van de nota: Verzorgingsstructuur kunstzinnige vorming in het werkveld van de kunsten (regionaal) in overleg met het Interprovinciaal Overleg Cultuur c) Tezamen met de staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen mogelijk maken van de regionale AKU-projecten, waarin de vormgeving van de verenigde centra voor kunstzinnige vorming is opgenomen, evenals de relatie van deze centra naar de amateuristische kunstbeoefening in verenigingsverband en de relatie van deze centra naar de instellingen uit de landelijke verzorgingsstructuur kunsten.’
Eén zin! Tweeënnegentig pagina's blazen de drie opstellers van het rapport zo door.
(Uit: G. Komrij, Averechts, Amsterdam 1980)

Beide opvattingen zijn volgens mij onjuist. Natuurlijk bestaan er wel taalfouten die puur individueel zijn, maar dat geldt niet onmiddellijk voor àlle taalfouten. Veel taalkritiek - Van Doorn is er een voorbeeld van - richt zich op jargon en modewoorden. Het is voor mij de vraag of de schrijver die niet juist gekozen heeft om zijn lezersschare te kittelen, een lezersschare waartoe de taalcriticus zich dan niet mag rekenen. Het is verder de vraag of taalgebruik wel zo simpel is dat de foutenmaker verantwoordelijk kan worden gesteld. Of het makkelijk dan wel moeilijk is, hangt van het gespreksonderwerp en de spreeksituatie af. We kunnen ons een trap voorstellen van makkelijke naar heel lastige taalvaardigheden. Beneden staan dan de echte basisvaardigheden van alle burgers (bijvoorbeeld ‘de weg uitleggen’).

Stapje voor stapje klimmen we dan naar de hoogste trede. Misschien hoort daar wel toe: voor het eerst als premier op een persconferentie improviseren over sociaal-economische onderwerpen. Ik denk dat taalfouten in zo'n veeleisende spreeksituatie er net zo goed bij horen, als zweten bij dertig graden celsius.

Heldring bijvoorbeeld

Maar zelfs als het wel redelijk is om iemand verantwoordelijk te houden voor zijn taalfouten, dan wijzen de fouten alleen op een onvolmaakte taalbeheersing. Daarmee zijn heel wat critici niet tevreden: zij brengen de kwaliteit van de stijl in verband met die van de redeneringen.

Bestaat er zo'n verband?

Om die vraag te kunnen beantwoorden, moet ik eerst nagaan waar taalkritiek over gaat. Dat is niet eenvoudig, omdat die in veel soorten voorkomt. Ten eerste zijn er critici die hun krant grommend te lijf gaan onder het motto: elke dag wat nieuws, zelden wat goeds. Dan schrijven journalisten satirische stukjes over wezenloze modewoorden; VOS-cursisten stellen doorwrochte ingezonden stukken samen over het gebruik van moeilijke woorden in de taal van Den Haag, en er zijn nog altijd mensen die zich met recht ergeren aan klakkeloos overnemen of onbeholpen ‘overzetten’ van buitenlandse woorden. Het palet van de taalkritiek is haast even bont als het taalgebruik. Het lijkt me daarom handig deze bespreking te beperken tot één - spraakmakende - taalcriticus: J.L. Heldring, die één keer in de maand zijn rubriek ‘Dezer Dagen’ in NRC Handelsblad vult met een baaierd van fouten in journalistiek Nederlands.

We kunnen zijn taalfouten indelen in twee hoofdgroepen, die elkaar overigens niet uitsluiten. De eerste groep omvat de ontsporingen die waarschijnlijk ontstaan doordat de schrijver onvoldoende controle heeft gehouden op de zinnen die hij schreef. Ergens midden in de zin aangeland, bedenkt hij pas hoe het restant eruit zou moeten zien. Daarbij gaat hij uit van wat hij achter de rug heeft. Hij herinnert zich wel wat hij daarnet zo ongeveer geschreven heeft. Hij kijkt niet naar de woorden die daar letterlijk staan, en daarmee loopt hij risico's. Zijn geheugen vertelt hem wel wat de inhoud van het voorgaande was, maar niet precies de vormen waarin die werd weergegeven. De schrijver heeft kans het restant van de zin verder te bouwen op de betekenis van het voorafgaande. Hij kiest een onjuist verwijswoord (kortheidshalve wordt volstaan met het vermelden van de data waarop Heldring de fout behandelde):

(1) In de oudheid leefde er in het tegenwoordige Perzië een ruitervolk, de Parthen genaamd, die de vijand bestreden door... (4-3-86).

Of hij kiest een onjuist getal van het werkwoord:

(2) Een van de aardiger dingen die in Tunis is te doen, is het bezoeken van de Arabische Liga (2-5-86).

Of hij neemt impliciet aan dat een be-

[p. 112]

paling uit een eerder stuk nog geldig is voor het tweede:

(3) In januari 1962 werd Sjahrir gearresteerd en overleed in 1966 (2-5-86). Als het nieuwe ontwerp van de zin sterk afwijkt van het oorspronkelijke, en de sporen ervan vlak naast elkaar staan, maakt de zin een wel heel stoethaspelige indruk:

(4) de zich sterk elkaar beconcurrerende kurkmarkt (5-2-85).

Zulke ontsporingen (ook wel: discontinuïteiten) mogen jammerlijk voor de schrijver zijn, voor taalkundigen zijn ze om te likkebaarden. Ze geven immers inzicht in de taalproduktie.

Heldring komt ook met aanzienlijk subtielere voorbeelden dan de voorafgaande, bijvoorbeeld pleonasmen als iemand toestaan iets te mogen, contaminaties als:

(5)..., omdat Bommeljé de typische lekefout maakt door historisch inzicht en besef meteen te verbinden aan de kennis van historische feiten (24-1-86)

en logicismen:

(6) Met Heldring was Oldehuis Gratama een van de weinigen die het gezonde verstand lieten prevaleren (4-3-86).

Hier kan hetzelfde aan de hand zijn als bij de voorafgaande voorbeelden: er is geen rekening gehouden met wat al geschreven is. Het is ook mogelijk dat ze veroorzaakt worden doordat de schrijver niet zo'n diep inzicht heeft in de betekenis van de elementen die hij in een constructie bij elkaar zet. Dan horen ze in de volgende hoofdgroep thuis.

Kennis van taalelementen

Die tweede groep taalfouten wordt veroorzaakt door gebrek aan kennis van taalelementen. Woorden en constructies worden niet helemaal zo geleerd zoals taalkenners het willen. Woordbetekenissen zijn niet zo makkelijk af te leiden uit een gesprek. André van Duin maakt van deze moeilijkheden dankbaar gebruik in dialogen als

ober: Wilt u een droge sherry?

André: Nou graag maar geef er een pilsje bij want ik wil wel wat drinken.

Soms hebben mensen de woordvorm niet helemaal goed door. Ze passen dan de strategie toe van aansluiten bij een bekend woord dat qua vorm in de buurt komt. Je krijgt dan flamberen voor flaneren of dat zit in de grenen voor genen. Om de betekenis bekommeren ze zich niet in het minst.

Heldring treft de subtielere gevallen aan. Woordjes leren is extra moeilijk als de woordvormen sterk op elkaar lijken en het verschil in betekenis alleen in abstracte termen aan te duiden is: niet het minst tegenover niet in het minst, omdat tegenover doordat.

Fouten door onvolmaakte woordkennis komen bij Heldring veel minder vaak voor dan fouten die wijzen op leemtes in de kennis van constructies. Van zijn drie topfouten geef ik telkens eerst een voorbeeld:

(8) Terugblikkend op haar kledij zijn het vooral de details die er uitspringen (2-5-86).

Wie de terugblikkers zijn, staat volgens een normatieve (?) grammaticaregel vast. Dat moet het onderwerp van de hoofdzin zijn, dus de details. (9) De auto kiezen die ze mooi vinden en tot hun verbeelding spreekt (5-2-85).

In het ene nevengeschikte deel kun je elementen weglaten die al in het andere nevengeschikte deel staan. Dat mag alleen als die elementen identiek zijn. Maar wat is identiek? De schrijver van de zin vond twee gelijke woordvormen die al identiek genoeg. Heldring hangt de strengere opvatting aan dat ook de redekundige benoeming (dus onderwerp, lijdend voorwerp e.d.) hetzelfde moet zijn.

(10) Van de 160 deelnemers zijn er 19 werknemers, waaronder vrouwen, ontslag aangezegd (4-9-84).

Deze fout berust helemaal op een tekort aan kennis van het traditionele redekundige ontleden. De zin staat in de lijdende vorm. Het onderwerp ervan is ontslag. De 19 werknemers zijn, wrang genoeg, meewerkend voorwerp. Dus moet zijn is zijn. De schrijver van (10) heeft waarschijnlijk ontslag aanzeggen als een werkwoordelijke uitdrukking beschouwd. En het is voor mij de vraag of die opvatting verboden is. Dat zelfde geldt voor (8) en (9): als dat al overtredingen zijn van regels, dan is de status van die regels onduidelijk. Vandaar de vraagtekens in de vorige alinea's.

Vorm = inhoud?

Dat Heldring zo vaak discontinuïteiten en overtredingen van regels voor constructies op de korrel neemt, maakt iets duidelijk over de achtergronden van deze veel voorkomende vorm van taalkritiek. Die veronderstelt grondige kennis van woordvormen en constructies plus het vermogen om die kennis precies toe te passen in lange zinnen. Houden die kennis en dat toepassingsvermogen verband met inhoudelijke kwaliteiten van een stuk? Heldring acht zo'n verband mogelijk, ik onwaarschijnlijk. Voor zover het om die kennis gaat, houdt die net zo min verband met de redenering van de taalgebruiker als zijn kennis van de topografie van Groenland. Wat het vermogen betreft om deze kennis ook in ingewikkelde gevallen toe te passen, is het verband ook niet duidelijk, te meer omdat, zoals we gezien hebben, dat vermogen juist berust op het buiten beschouwing laten van betekenissen en inhoudelijker zaken.

Kan taalkritiek dan alleen misbruikt worden? Natuurlijk niet, alleen al omdat taalkritiek informatief is.

Aspirant-schrijvers komen erdoor te weten wat mogelijke lezers stoort. Daar kunnen ze rekening mee houden. Er is nog nooit een lezer geweest die zich stoorde aan het ontbreken van discontinuïteiten.