Onze Taal. Jaargang 55

Waken en zorgen

F. Vanhooff - Brussel

De uitdrukkingen waken voor iets en ervoor waken dat + bijzin hebben blijkbaar niet voor alle Nederlandssprekenden dezelfde betekenis. In het taalgebruik wordt een zelfde begrip met behulp van het werkwoord waken uitgedrukt in vier verschillende zinsconstructies, die eruitzien als elkaars tegengestelde:

a)	De politie waakt ervoor dat een bomaanslag gepleegd wordt.
b)	De politie waakt ertegen dat een bomaanslag gepleegd wordt.
c)	De politie waakt ervoor dat geen bomaanslag gepleegd wordt.
d)	De politie waakt ertegen dat geen bomaanslag gepleegd wordt.

Vindplaatsen

Voorbeeldzin d) noem ik bij wijze van curiosum, naar analogie van de volgende zin uit J. Huizinga's Herfsttij der Middeleeuwen: ‘De Kerk heeft er voortdurend tegen te waken dat God niet te zeer op aarde wordt gebracht.’

Allereerst zij opgemerkt dat de inhoud van de bijzin, te weten een bomaanslag plegen, van negatieve strekking is, dat wil zeggen, een afkeuring inhoudt, ook al bevatten de bijzinnen a) en b) geen ontkenning.

De constructie a) wordt in Nederland vaak aangetroffen. Een voorbeeld uit Elseviers Magazine: ‘Op terreinen als de elektronika, informatica en biotechnologie loopt Europa al achter en er moet voor worden gewaakt dat dit ook in de ruimtevaart gebeurt.’ Deze zinsbouw vindt steun in het Van Dale Groot Woordenboek onder het lemma waken.

De bewerker van het woordenboek was zich bewust van de onvastheid bij het gebruik van waken. Hij heeft er namelijk de volgende voorbeeldzin ter verheldering aan toegevoegd: ‘er moet voor gewaakt worden, dat je hem beledigt..., toegezien dat het genoemde niet gebeurt.’

Het begrip waken voor iets kan in de betekenis van Van Dale het best omschreven worden door op zijn hoede zijn voor iets. Je bent op je hoede als je een of andere narigheid verwacht die afgewend of voorkomen moet worden. De politie is op haar hoede voor een bomaanslag. Ze waakt er dus voor. Naar deze opvatting is waken onverbrekelijk verbonden met afweren als ondertoon. We vinden ze nogmaals bevestigd bij Van Dale: voor iemands belangen waken, is toezien dat er geen schade aan geschiedt. Anders gezegd: ervoor waken dat iemands belangen geschaad worden. Het werkwoord waken heeft meer inhoud dan die welke men er gewoonlijk aan toekent. De politie waakt is, in een bepaalde context, zinvol.

Verschillende interpretaties

In de bovenstaande voorbeelden vervult het voorzetsel voor twee verschillende functies. In voor iemands belangen waken betekent het ‘ten behoeve, gunste, voordele van’. In voor een bomaanslag waken betekent het ‘ten opzichte van’, zoals in iemand voor iets waarschuwen, zich voor iets hoeden.

Er zijn Nederlanders die de constructie a) als een syntactische ongerijmd-

[p. 104]

heid aanvoelen. Zij kennen aan het voorzetsel voor dezelfde functie toe als in waken, dat wil zeggen, zorgen voor iemands belangen.

In België is dat algemeen het geval, zoals verderop wordt toegelicht.

Daarin ligt de kern van de onenigheid. Voor hen is waken hetzelfde als zorgen. In deze gedachtengang kun je ervoor waken dat iets nadeligs niet geschiedt, ofwel, omgekeerd, ertegen waken dat het wèl geschiedt. Voor wordt opgevat als het tegengestelde van tegen: wie niet voor mij is, is tegen mij.

Het werkwoord waken krijgt aldus een tweevoudige functie te vervullen: in b) afweren, beletten, in c) bewerkstelligen. Wat moet er belet worden? Dat een bomaanslag gepleegd wordt. Wat moet er bewerkstelligd worden? Dat géén bomaanslag gepleegd wordt. In a) daarentegen, kan waken slechts in één betekenis aangewend worden, namelijk afweren. Het waakbegrip wordt zo op twee manieren geïnterpreteerd.

In de ene interpretatie krijgt voor iemands belangen waken (= zorgen) een ruimere gedachteninhoud, want zorgen is neutraal: schade voorkomen (zoals hierboven), maar tevens ontwikkeling bevorderen.

De tweede interpretatie, waken = afweren, sluit overigens het gebruik van het voorzetsel tegen niet uit. Een voorbeeld hiervan vinden we in Jansonius' Engels woordenboek: ten strengste waken tegen (voor) nodeloze uitgaven. Daartegen kan worden ingebracht dat het voorzetsel tegen een nutteloos insluipsel vormt, zoals dat bijvoorbeeld het geval zou zijn in ‘zich hoeden tegen iets’.

Als waken, ongeacht of het gepaard gaat met een van de voorzetsels voor, tegen, op of over, het idee van afweren impliceert, rijst de vraag of of de combinatie ervan met een bijzin met positieve strekking te verdedigen is:

e) De rechter waakt ervoor dat de wet wordt toegepast.

Er valt hier niets af te weren. Waarom niet gewoon: hij ziet toe dat, of zorgt dat de wet wordt toegepast?

In andere talen

In het Duits wordt het werkwoord wachen niet gebruikt in zinsverbanden zoals bovenbedoeld, maar wel Sorge tragen, dasz...; zusehen, dasz... Zo ook niet ‘für/gegen etwas wachen’, maar wel achtgeben, aufpassen, Sorgfalt verwenden auf etwas. Ich werde dafür sorgen, niet ‘dafür wachen’. Het Nederlands loopt daarmee volkomen parallel.

Bij deze vaststelling vraag ik mij af of de uitdrukking ervoor/ertegen waken dat, waarmee wij, laat ik maar zeggen als vijfde wiel aan de wagen opgescheept zitten, misschien ontstaan is onder invloed van het Franse veiller à (ce que). In België, waar veel uit het Frans vertaald werd en wordt, komt waken automatisch in de plaats van veiller te staan, waarbij voor de vertaler de moeilijkheid oprijst om het ‘juiste’ voorzetsel te vinden ter vertaling van à: voor? op? over? tegen? Wij hebben hier echter te maken met Frans idioom, waarbij veiller à overdrachtelijk wordt gebruikt en twee tegengestelde begrippen kan uitdrukken: toezien dat iets nadeligs niet geschiedt, en zorgen dat iets voordeligs wèl geschiedt.

In de Vlaamse volksmond is waken niet onbekend: bij een zieke waken, de politie waakt. Maar ervoor/ertegen waken dat behoort niet tot de levende taal. In België vind je die uitdrukking uitsluitend, maar veelvuldig, in statige, ambtelijke teksten. De verleiding is dan ook groot om ze te beschouwen als een gallicisme dat via vertalingen ingeburgerd is. Het volk zegt: ervoor zorgen dat het ene wel, het andere niet gebeurt. Sommigen zijn geneigd dit letterlijk te vertalen door ‘soigner pour quelque chose’. Maar dat is dan weer geen Frans.