Onze Taal. Jaargang 55

[p. 98]

Hoor en wederhoor

Waarom juristentaal nodig is

J. Knorren - rechtskundig adviseur, Amsterdam

In Onze Taal van februari/maart probeert prof. mr. Van Schellen ons op blz. 34 wijzer te maken met betrekking tot het gebruik van ‘juristentaal’. Bijna ging ik de zaak in het ware licht zien, doch ik had te veel ‘maar's’.

Eeuwenlange strijd in de vorm van discussies hebben ons juristen toch één ding geleerd: de rechtstaal is niet te veranderen, en dat hoeft (en mag) in sommige gevallen ook niet.

Waarom zo belangrijk?

Juristentaal, het woord zegt het al, is een aparte taal. Beslist geen omgangstaal, maar een taal die informeert en die een verleden met zich meedraagt door normen te stellen, motieven te openbaren, argumenten eensluidend voor langere tijd naar voren te brengen èn... door onbeweeglijk te blijven. Juristentaal is bovenal een vorm van schrijftaal. Dit laatste is belangrijk, in sommige gevallen een zaak van ‘leven of dood’.

Juristen praten elkaar na; dat is ook nodig voor het onderlinge begrip. En al loopt de juristentaal achter op de ontwikkelingen in de omgangstaal, ze is daardoor niet minder doordacht en degelijk.

Men dient nooit te vergeten, dat een uitspraak (arrest) van de Hoge Raad niet enkel en alleen wordt gedaan met betrekking tot die ene zaak waar het arrest voor geldt. Aan de uitspraken worden betekenissen toegekend die verder reiken dan de zaken waarop zij betrekking hebben. De uitspraken worden een rechtsbron. De lagere rechters distilleren hieruit algemene regels die aangeven hoe in vergelijkbare gevallen recht dient te worden gesproken. Maar de uitspraken van de Hoge Raad zijn meestal voor meer dan één uitleg vatbaar. Wil men derhalve de juiste interpretatie van een arrest te weten komen, dan dient men de uitspraak zèlf grondig te bestuderen en op de formulering van de desbetreffende uitspraak te letten. Zoals gezegd kan dit ‘leven of dood’ betekenen.

Een voorbeeld: wurging

Het Wetboek van Strafrecht noemt wurging niet! Voor de Hoge Raad is het dus een vaag begrip. Uit de term blijkt immers onvoldoende of wurging (= het samendrukken van de hals) een onbedoeld gevolg is van een terloopse actie, dan wel het resultaat van beraming. Ook laat de term in het midden hoe er gewurgd kan worden. Kan bijvoorbeeld een machine wurgen?

In elk arrest dient een exacte beschrijving te worden gegeven van de wurging. Het samensnoeren van een hals noemt men strangulatie en niet wurging. Wurging is ook lang niet altijd dodelijk, hoewel het woord opzettelijk doden suggereert. Het is aan de rechters te beslissen wat het motief is geweest waarom iemand een ander ‘naar de keel is gevlogen’. Zij hebben, ook al overlijdt het slachtoffer, de keuze tussen vonnissen die variëren van doodslag tot strafrechterlijk nietverwijtbare samendrukking van de hals.

Doordacht interpreteren

Om een uitspraak te doen die als leidraad voor de toekomst kan dienen, zullen de rechters van de Hoge Raad in hun vonnis tot aan de grenzen van het Nederlands moeten gaan, teneinde geen misvattingen op te roepen met het vonnis. Het woord wurging kunnen en zullen zij in ieder geval niet gebruiken.

Het formuleren van het vonnis is een ware veldslag in die zin, dat er een strijd gevoerd dient te worden om de in de uitspraak vervatte termen en begrippen vast te stellen. Er wordt eerst gevochten met interpretatiemethoden en al wat dies meer zij. Pas daarna zullen de rechters rechten en verplichtingen vaststellen en aan het papier toevertrouwen, die niet direct op de wet kunnen worden gebaseerd. Het is derhalve bittere noodzaak, dat het vonnis zodanig schriftelijk wordt geformuleerd, dat de eigen beroepsgroep het kan begrijpen.

Vaktaal zal er daarom altijd blijven, evenals de klachten over de juristentaal; ze zijn bekend en worden veroorzaakt door specialisatie en zijn derhalve onoplosbaar. Binnen deze specialisatie valt ook conformistisch en conservatief taalgebruik.

Een ander onderwerp dat prof. mr. Van Schellen aanroerde, is het gebruik van Latijnse woorden. Opgemerkt zij dat een groot aantal Latijnse woorden een specifiek juridische betekenis hebben (!); zij komen niet voor in Latijnse woordenboeken. En al zou men het Latijn vervangen door de Nederlandse woorden, dan nog zal de ‘leek’ liever een hoofdartikel uit de NRC lezen, omdat hij ten langen leste het taalgebruik dat er voor in de plaats komt nog niet begrijpt.

Vertaal de uitdrukking Exceptio rei judicatae in: ‘dat men zich beroept op de exceptie dat omtrent dit geschil reeds een vonnis in kracht van gewijsde is gegaan’ en men kan er zeker van zijn dat de ‘gewone’ lezer het nog niet zal begrijpen.

Nee, het zal blijven zoals het is: de timmerman, de arts, de loodgieter, de bakker, allen met een specifiek taalgebruik binnen de eigen beroepsgroep. En zo ook de jurist... waarom niet?

Naschrift

Prof. mr. J. van Schellen

De reactie van de heer Knorren strijkt mij van A tot Z tegen de haren in; het is duidelijk dat een kolossale (mentaliteits)kloof ons scheidt. Ik plaats de volgende kanttekeningen.

Knorren meent dat ‘eeuwenlange strijd’ ons geleerd heeft, dat ‘de rechtstaal niet te veranderen is’. Knorren vergist zich: wie rechtspraak en literatuur uit 1935 en 1985 naast el-

[p. 99]

kaar legt, zal merken dat het taalgebruik in die vijftig jaar wel degelijk wijziging heeft ondergaan (zij het mijns inziens nog niet genoeg). En vooral ten aanzien van de Hoge Raad vergist Knorren zich: het taalgebruik daar is tussen 1977 en juni 1982 heel eigentijds geweest, totdat de reactie weer inzette met kanselarij-termen als mitsdien en onderhavige. Er is dus al verandering geweest, maar die is weer tenietgedaan!

Knorren is blijkbaar niet alleen voorstander van een onbeweeglijk-starre juristentaal, ook conformisme in juridisch denken acht hij een goede zaak: ‘Juristen praten elkaar na; dat is ook nodig’. De realiteit laat echter óók zien, dat advocaten (juristen) elkaar fel tegenspreken, dat rechters (juristen) diametraal tegengestelde vonnissen wijzen, en dat wetenschappers (juristen) een ferm debat met elkaar aangaan. Dat het ‘onderlinge begrip’ alleen duidelijk blijft met streng conformisme is wellicht waar, maar de maatschappelijke ontwikkelingen van de afgelopen veertig jaar hebben dat onderlinge begrip al in aanzienlijke mate aangetast: over tal van fundamentele rechtsdogmatische vragen wordt zeer verschillend gedacht. En de verwarring is vooral dáárom zo groot, omdat de verschuivingen zich voltrekken onder de etiketten die de wetgever van 1838 ons nog heeft aangereikt.

Natuurlijk hebben de arresten van de Hoge Raad vaak een strekking die het concrete geval ver te boven gaat. Maar ook dergelijke algemene regels kunnen best in gewoon Nederlands worden vervat, zoals de periode 1977-1982 trouwens bewezen heeft. Er is geen sprake van, dat de rechtspraak in die jaren minder zorgvuldig, minder precies en minder weloverwogen is geweest. En de eigen beroepsgroep heeft de arresten uit dat tijdperk heel goed begrepen, ook al was zij het er niet altijd mee eens.

Juridische specialisatie leidt wel tot het gebruik van vaktermen met een eigen ‘technische’ betekenis, maar dat die taal conformistisch en conservatief zou (moeten) zijn geloof ik helemaal niet. Waarom zouden ultra-moderne specialisaties als computerrecht en ‘air & space-law’ opgezadeld moeten worden met het taalgebruik van de vorige eeuw?

Dat een ‘leek’ liever de NRC-commentaren leest dan een arrest van de HR (ook in ‘moderne’ vorm) geef ik toe, maar daar ging het mij niet om. Wat mij altijd heeft dwarsgezeten is dat de HR-arresten die ik zelf destijds als advocaat uitlokte onbegrijpelijk bleken te zijn voor staffunctionarissen van grote bedrijven (dus: academici of mensen van vergelijkbaar niveau).

En nu aan de universiteit maak ik weer mee, hoeveel moeite studenten hebben met alleen al te doorgronden ‘wat er staat’. Het taalgebruik (lange zinnen met veel tussenzinnen, ouderwetse termen) blijkt daarbij keer op keer een extra barrière. Het recht zelf is al moeilijk genoeg!

Neen, het zal niet blijven zoals het is, want de beroepsgroep der juristen onderscheidt zich van de meeste van de andere door Knorren genoemde métiers: de jurist houdt zich, zoals de arts, van nature met andere mensen bezig, en dikwijls uiterst ingrijpend. Dan moet hij zich ook (zo veel als mogelijk is) op een voor die ander begrijpelijke manier uitdrukken!

Juridische frase

Mr. J.G. van der Steenhoven - Dordrecht

Prof. mr. J. van Schellen stelt in zijn bijdrage op blz. 34 van het februari/maartnummer dat de advocaat een verzoekschrift zou beëindigen met de zinsnede:

‘'t welk doende, ik de eer heb van U, Edelachtbare, de dienstwillige dienaar te zijn’.

Toen ik de advocatuur binnenkwam (1941) werd veelal, en in elk geval in het arrondissement Dordrecht het verzoekschrift afgesloten als volgt: ‘Hetwelk doende, enz.’.

Dat ‘enz.’, prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Wie die nieuwsgierigheid toen bevredigd heeft, weet ik niet meer, maar wel dat na enig rondvragen een confrère mij verzekerde, dat de frase voluit zou moeten luiden: ‘Hetwelk doende (namelijk: het verzoek inwilligen J.S.) Gij het eeuwige leven moogt beërven’.

Misschien houdt het verschil verband met een historisch mentaliteitsverschil tussen de arrondissementen: Den Haag zal meer op gehad hebben met dienstwillige dienaren en Dordrecht als synode-stad, met enig vertoon van vroomheid.