Onze Taal. Jaargang 55

[p. 95]

De toren van Babel
Wie zoekt welke woorden, waar, wanneer en waarom? (2)

H. Heestermans

Ik kreeg veel reacties 36) op mijn oproep in Onze Taal van april 1986. Uit alle brieven blijkt de liefde voor het woord. ‘Ik heb het woordenboek stukgelezen.’ ‘Als ik erin begin, blijf ik doorlezen, soms vergeet ik welk woord ik eigenlijk wilde opzoeken.’ ‘Mijn technische huisgenoten lezen zelden een boek maar zitten wel vaak geamuseerd in het woordenboek te bladeren: “Hé, mam, weet jij wat wrensen is?”’

Van de algemene, eentalige (Nederlandse) woordenboeken zijn de Grote Van Dale (48%) en Koenen (40%) het meest in trek. Ik kom hieronder nog terug op wat daarin wordt opgezocht.

Een kwart van de inzenders heeft het Groene Boekje en gebruikt dat, omdat de (voorkeur)spelling en het geslacht van de woorden gemakkelijker daarin is te vinden dan in een groot woordenboek. Een even groot aantal bezit een spreekwoordenboek en 20 procent een vreemdewoordenboek. Veel belangstelling is er ook voor onze nieuwe woorden (30% heeft Reinsma's Signalement; ik wijs er hier, wellicht ten overvloede, op dat Maarten van Nierop drie aardige boekjes heeft geschreven over neologismen) en voor de herkomst van woorden (20% beschikt over een etymologisch woordenboek).

In één op de tien gezinnen is ook een vak- of groepstaalwoordenboek te vinden (een Bijbels, Mythologisch, Erotisch, Bargoens of Psychologisch Woordenboek).

Iedereen bezit enige tweetalige woordenboeken, meestal Latijn, Frans, Duits, Engels, maar ook Spaans en Russisch. Eén op de tien heeft een eentalig woordenboek van een vreemde taal: de Concise Oxford English Dictionary of de Petit Robert.

Over dat laatste woordenboek is iedereen zeer tevreden, want het bevat juist datgene wat de meesten vaak zoeken, maar te weinig vinden in de Nederlandse woordenboeken. Allereerst: de synoniemen (38%). ‘Een te frequent gebruik van een woord in een brief of een en hetzelfde artikel, kan irriterend werken en staat onfraai.’

Achttien procent gebruikt het mooie, maar verouderde systematische woordenboek van Brouwers (Het Juiste Woord) en één inzendster het puzzelwoordenboek om passende synoniemen op te sporen. Vervolgens betreuren veel inzenders het ontbreken van de etymologie in onze Nederlandse woordenboeken. Men acht de bestaande etymologische woordenboeken te moeilijk (Indogermaanse wortels, Sanskrit e.d.) of te onvolledig, want de herkomst van saffie, oen en ukkie staan daar niet in.

Waarvoor geraadpleegd?

Soms om de exacte betekenis te weten te komen van een woord dat iemand al jaren kent, bijvoorbeeld bij strijdvragen daarover met intelligente vrienden. Maar meestal toch voor de betekenis van weinig gebruikelijke, archaïsche, dialect- of vaktaalwoorden (36%). Dat is de paradox van een synchroon (= hedendaags) woordenboek dat geboren is uit de weigering verschillende taalstadia van een cultuurtaal te vermengen. Maar juist daarom is een synchroon woordenboek van minder belang voor de cultuurtaal dan bijvoorbeeld voor de vaktaal. Een eentalig woordenboek dient immers als hulpmiddel bij het lezen, zelden bij het schrijven. Een derde deel gebruikt het als steun bij het oplossen van (s)cryptogrammen en puzzels of als scheidsrechter bij scrabble (36%).

(Volgens Times Literary Supplement van 9 mei 1986 (p. 488a) gebruiken de Engelsen het woordenboek in 57% van de gevallen voor het oplossen van puzzels.) Minder (16%) bij spellingproblemen: is het grind of grint, loge's of logees? Nog minder voor de uitspraak (3%). Wel wil 16 procent veel voorbeeldzinnen omdat daarin wordt aangegeven in welke context een woord gebruikt wordt. Zo mist een inzendster de zin: ik heb u lief. Vaste verbindingen, zegswijzen en spreekwoorden zoekt 20 procent.

Het spel

Ten slotte: bijna eenvijfde deel pakt regelmatig het woordenboek voor het Van Dale-spel, dat je ook met Koenen of Kramers kunt spelen. Men neme een woord waarvan men vermoedt dat ‘geen hond het kent’. Laat de vier of meer deelnemers aan het spel een definitie bij dat woord verzinnen en op afzonderlijke papiertjes schrijven, ‘in de deftige stijl van het woordenboek’. Schrijf zelf de ‘echte’ definitie uit het woordenboek op een blaadje. Laat de teksten circuleren en geef de spelers de opdracht te noteren welke definitie de juiste is (die wordt, volgens inzenders, zelden geraden). De winnaar neemt weer een ander honds woord.

Volgende keren schrijf ik, op uw verzoek, over mijn ideale woordenboek - zonder reclame te maken - en over synoniemen en neologismen.