Onze Taal. Jaargang 55

[p. 59]

Taaltolerantie

Jo Daan - Barchem

‘Noblèze obliezje’ zei, niet lang geleden, een Nederlandse minister. Hij sprak bij een bijzondere gebeurtenis in het bestaan van een geleerd gezelschap. We mogen aannemen dat hij zich wat onzeker voelde en als gevolg daarvan een hypercorrecte uitspraak produceerde; het is tenminste onvoorstelbaar dat hij niet geleerd zou hebben dat de juiste uitspraak van het eerste woord een s en niet een z verlangt. Ik noem dit een hypercorrectie en geen fout, omdat het het gevolg is van een structurele verandering in het Nederlandse klankstelsel, die de mensen ook in vreemde talen parten speelt. Voor veel Nederlanders zijn s en z, v en f geen klanken die de betekenis van een woord bepalen (fonemen) zoals vat en fat, maar klanken die afhankelijk zijn van de positie in het woord en de klankomgeving (allofonen). Het gebruik verandert, maar de regels zijn er nog niet bij aangepast.

Uit de analyse (door Gussenhoven in 1981 uitgevoerd) van een interview met koningin Beatrix, dat enkele jaren eerder was afgenomen, bleek dat zij zich tijdens dat interview aan de uitspraakregels had gehouden wat s en z betreft. Maar met het verschil tussen f en v had ze toen meer problemen, want aan het begin van woorden werd de v in bijna alle gevallen als f gerealiseerd, tegen de uitspraakregels van het Standaardnederlands, maar in overeenstemming met het gebruik.

De onzekerheid tussen regels en gebruik leidt tot hypercorrecties en spellinguitspraken. Camiel Hamans schreef, dat hij de acteur Willem Nijholt had horen zeggen: ‘zamenleving’; ‘met een echte z aan het begin’, voegde Hamans hieraan toe. Hamans heeft ook zuiker en zoep gehoord van beschaafdsprekenden in Amsterdam, een stad waarvan de taal altijd getypeerd werd met ‘de son in de see sien sakke’. Hij noemt nog meer mensen die zich toeleggen op zorgvuldig taalgebruik en die juist daardoor dergelijke hypercorrecties voortbrengen. En op 1 augustus 1985 hoorde ik zelf een journaallezer spreken van ‘het zee-en-vee’, waarmee hij niets anders dan het CNV bedoeld kan hebben.

Gezag en onzekerheid

Regels en normen zijn niet hetzelfde. Regels staan in boeken, vooral in leerboeken. Aan verkeersregels houd je je, omdat een bekeuring ook niet zo leuk is, maar het overtreden van uitspraakregels wordt niet gestraft met sancties, wel met openlijke of stilzwijgende afkeuring. ‘Voor zo'n fout draai je nooit de bak in’, schreef Frank Jansen verleden jaar in het tijdschrift Levende Talen. En hij beschrijft ‘normen’ als wederzijdse verwachtingen. ‘Als die zo streng zijn dat ontsporingen worden gecorrigeerd, noemen we ze normen.’ Dat is aardig gezegd, maar je kunt pas van ontsporingen spreken als de verwachtingen voldoende bekend zijn, en daaraan schort het bij taalnormen in vele opzichten.

Hamans schreef in het bovengenoemde stuk dit: ‘Enige van mijn correspondenten wezen me op journaallezers die nadrukkelijk zestig en zeventig zeggen, terwijl voor een normaal mens de uitspraak sestig en seventig is.’ Hiermee veroordeelt hij de journaallezers als abnormaal, dat wil zeggen vallende buiten de normen, in ieder geval buiten zijn normen en die van vele andere Nederlanders. Mogelijk vinden de zestig- en zeventigsprekers zichzelf veel normaler en de anderen misschien op z'n minst ouderwets.