Onze Taal. Jaargang 55

[p. 46]

De toren van Babel
Wie zoekt welke woorden waar, wanneer en waarom?

H. Heestermans

Ik kan het u met de hand op mijn hart verzekeren: schrijvers van woordenboeken zijn eenvoudige, hartelijke, maar bovenal naïeve mensen. Zij stellen zich de gebruiker van hun woordenboek voor als een ideaal mens, geïnteresseerd in alles wat zij schrijven. Hun prachtige definities. Hun verhelderende voorbeelden. Hoe zij de taal die zo verloederde weer glans verleenden en weer opstootten tot Latijnse hoogten. Die gebruiker raadpleegt zijn troetelkind talloze malen per dag. Menigmaal kan hij geen afscheid nemen. Het woordenboek verlaat zijn hand en oog niet. Hij leest verder, met rode konen van spanning. Lees maar wat ze schrijven, die innocenten.

Waarom zou vader niet 's avonds, bij de haard, een paar woorden uit het woordenboek voorlezen aan zijn zoon en hem vragen stellen om zo zijn gevoel voor taal te testen en zijn eigen taalkennis op te frissen? (De gebroeders Grimm in 1854, in het voorwoord op hun, naar later blijken zou zestiendelige, Deutsches Wörterbuch.)

Het werk richt zich tot alle ontwikkelde mensen die de behoefte voelen ernstig over hun moedertaal na te denken.

(Herman Paul in 1880, in het voorwoord op het bekende, naar hem genoemde woordenboek.)

Het woordenboek met al dat prachtige oude taalmateriaal dat bij de gebruiker nu niet meer leeft ‘is een enorm reservoir van uitdrukkingen, zegswijzen, wendingen, kortom van taalmogelijkheden, waaruit hij slechts te putten heeft om ze weer te actualiseren’.

(C. Kruyskamp, Van Dale, 11e dr., XV, 3e alinea.)

Niet-lexicografen zingen het hen na.

‘Het zou misschien voor iedereen een goede gewoonte zijn om altijd een kwartier in het woordenboek te lezen voor hij ging schrijven’. (J.J. Peerenboom, Hollands Weekblad, 17 febr. 1960.)

Sancta simplicitas

Arme lexicograaf. Wist hij het dan niet?

Schreef Macaulay in 1867 dan voor niets: ‘The best lexicographer may be well content if his productions are received by the world with cold esteem’? Heeft Littré zijn leven van 1801-1881 voor niets geleefd: ‘Mes amis, ne faites jamais de dictionnaire’? Ik moet het bekennen. Ook ik was heilige onschuld. Tot ik de verschrikkelijke waarheid las.

De Duitser Peter Kühn heeft een enquête gehouden onder mogelijke woordenboekgebruikers, leraren Duits in Duitsland. Een kleine, misschien niet representatieve enquête. De waarheid hoeft dus niet waar te zijn.

Van de ondervraagden had 2/3 géén algemeen, eentalig woordenboek. Zij verklaarden bovendien er ook geen behoefte aan te hebben. Wèl bezaten ze Dudens Rechtschreibwörterbuch, maar dat is eigenlijk geen woordenboek. Het vermeldt alleen de woorden, met vervoeging, geslacht en plaats waar ze kunnen worden afgebroken. Slechts zelden geeft het een, en dan altijd nog een beknopte, betekenisomschrijving. Geen vaste verbindingen, geen voorbeeldzinnetjes, geen zegswijzen, spreekwoorden, kortom, niets van wat een woordenboek voor naïevelingen als ik zo leesbaar maakt. Die leraren gebruiken deze Duden voornamelijk voor de correctie van proefwerken en bij het schrijven van brieven en artikelen, als ze zich niet zeker voelen over de spelling, de woordafbreking of het geslacht. Ze hebben meestal wel een tweetalig woordenboek en ook enkele vaktaalwoordenboeken: een woordenboek met taalkundige termen of filosofische begrippen.

Strijd over woordbetekenissen

Van het restant dat wel een eentalig woordenboek heeft, gebruikt 33 1/3% het nooit en 33 1/3% zelden. Slechts 1/3 van dat restant raadpleegt het algemene, eentalige woordenboek vaak. Men zoekt dan de betekenisnuances van een woord, het verschil tussen twee synoniemen, de herkomst van woorden en de betekenis van vaktaalwoorden en vreemde woorden.

Vooral als ze een strijdvraag over een juist woordgebruik hebben met collega's of intelligente leerlingen en bij het lezen van artikelen of boeken.

Die mensen sluit ik in mijn hart. Maar het is maar 1/9 deel van het totaal, maar 11,11%.

Is de situatie in Nederland anders? Ik weet het niet.

Er is in Nederland enkele jaren geleden een NIPO-enquête gehouden. Daarin werd echter alleen onderzocht hoeveel mensen een woordenboek hadden, hoe de verdeling per provincie was en dergelijke. Niet wat de gebruiker opzocht in dat woordenboek.

U, de lezers van Onze Taal, u bent toch dat ideaal van elke woordenboekschrijver. U hebt die rode koontjes, of op zijn minst dat rode potloodje. U zou mij zeer aan u verplichten als u mij uw antwoord liet weten op de volgende vragen.

Welk woordenboek hebt u? Gebruikt u het vaak? Wat zoekt u er in op (betekenis, spelling, geslacht, synoniemen, voorbeeldzinnetjes [hoe gebruik ik dat woord in de context], citaten, vaste [idiomatische] verbindingen, zegswijzen, spreekwoorden, etymologie, klemtoon, uitspraak, verbuiging/vervoeging)?

Wat mist u in het woordenboek?

Ik heb u lief.