Onze Taal. Jaargang 54

[p. 128]

De toren van Babel
Vergissingen

H. Heestermans

Er was een tijd dat nog niet alle teksten op een apparaat met een beeldscherm werden ‘ingetikt’ voor ze naar de drukker gingen. Dat was een mooie tijd. Schrijvers stuurden manuscripten die nog echt met de hand geschreven waren naar hun uitgever. Sommige dichters trokken profijt van hun slechte handschrift. Het werd door een zetter verkeerd gelezen en als de vergissing mooier uitviel dan het origineel lieten ze haar staan.

In ons dagelijks spraakgebruik vergissen we ons talloze malen. We zijn moe en gebruiken net het verkeerde woord. Wie van huis uit dialectspreker is, maar het Standaardnederlands overigens perfect beheerst, zal bij vermoeidheid of minder geconcentreerd spreken toch dialectwoorden of regionale uitdrukkingen gebruiken. Nuytens geeft daar in zijn studie over De tweetalige mens (Assen, 1962) vele voorbeelden van. Hoe komt dat? Zitten die dialectwoorden langer en dus vaster in onze hersenen gegrift? Waarschijnlijk wel. Wat we jong leren beklijft beter dan wat we op oudere leeftijd opnemen. Ik herinner me de plaatsindeling van mijn medescholieren in de eerste klas van het gymnasium beter dan die van de zesde.

Zolder en dak

Vergissingen zijn boeiend, want ze geven iets aan van wat zich in onze geest afspeelt. Enige tijd geleden zei iemand tegen mij, uit het raam kijkend naar een optrekje in een tuin: ‘Er zitten meeuwen op de zolder’. Ik kende hem geen helderziendheid toe en wist dus dat hij een werkelijk waargenomen feit beschreef. Ik concludeerde dat hij het dak van het tuinhuisje bedoelde. Hoe is zoiets te verklaren?

De betekenis van elk woord bestaat uit verschillende elementen. Een kat is een dier: dat is het belangrijkste deel, in de taalkunde met de Latijnse benaming genus proximum aangeduid. Maar juist door de andere betekeniselementen (differentia specifica) onderscheidt kat zich van andere dieren, bijvoorbeeld: miauwen, muizen vangen, spinnen, ovale ogen, katteglimlach (‘cat smile’). De Duitse Duden is wel zeer volledig in zijn opsomming van die differentiërende kenmerken. Een kat is in de vertaalde definitie: zich zacht en geluidloos bewegend, muizenvangend klein huisdier met slank lijf (!HH), gedrongen kop met korte, spitse, staande oren, zijdeachtig zacht vel, scherpe tanden, intrekbare nagels en ogen die in het donker kunnen zien. Er zijn theorieën waarin wordt aangenomen dat al die verschillende betekeniselementen op afzonderlijke plaatsen, maar als in een keten met elkaar verbonden, in onze hersenen zijn opgeslagen. Dus ongeveer zo:

kat

muizen vangen

miauwen

spinnen

etc

Een bewijs voor deze opvatting is de volgende proef. Als we aan iemand vragen: ‘Is een kanarie een vogel?’, dan komt het antwoord ‘ja’ sneller dan op de vraag: ‘Is een kip een vogel?’ Stellen we ons vogel als volgt voor:

vogel

dier

vleugels/vliegen

zingen

twee poten

etc

Bij de vraag: ‘Is een kanarie een vogel?’ tasten onze hersenen als het ware het begrip vogel af en kanarie wordt goedgekeurd. Hij heeft vleugels, vliegt, hij zingt en heeft twee poten. Het ‘ja’ volgt snel.

Bij die andere vraag stokken onze hersenen even bij de aftasting van de vogel-keten, Vliegt een kip, zingt zij? Het ‘ja’ blijft een tijdje uit.

Waarom verwarringen?

Terug naar de zolder/dak-verwarring. Hoe komt iemand erbij die twee woorden door elkaar te halen? Wij zijn aan het spreken en zoeken naar het woord voor iets dat zich in de bovenste regionen van het huis bevindt. Dus nu gaat de aftasting andersom, van onder naar boven. We beginnen niet bij het woord, maar bij de betekenisdeeltjes. Hoe vaak gebeurt het niet dat we zeggen: ‘Hoe heet zo'n ding ook al weer, metselaars gebruiken het om er cement mee tussen de stenen en in de voegen aan te brengen?’ We kennen alle elementen maar het daaraan hangende label wil ons niet te binnen schieten.

De overeenkomst tussen zolder en dak is dat ze beide hooggelegen onderdelen van een huis zijn. Bij het cruciale element ‘zolder is binnen het huis’ en ‘dak is er buiten’ ging de aftasting mis, het werd overgeslagen en er rolde een verkeerd woord uit.

Dezelfde zolder/dak-verwarrer vond ook dat er buiten in de tuin maar een kalender moest worden opgehangen in plaats van een thermometer. Ziet u de relatie tussen die twee begrippen? Ooit meende hij bovendien dat het fatsoenlijk aan het waaien was in plaats van behoorlijk.

In dit laatste voorbeeld is er echter weer iets anders aan de hand dan bij die eerste twee vergissingen. Ik kom daar later nog eens op terug.