Onze Taal. Jaargang 54

[p. 124]

Hapscheren en anachoreten

J.G.A. Thijs - Heemstede

Uit de tijd dat ik boeken in vreemde talen begon te lezen, herinner ik me het advies van een leraar: pak niet voor elk woord dat je niet kent het woordenboek; probeer het eerst uit het verband te begrijpen. Als een goede raad heb ik dat ervaren, want ook als je het lezen niet telkens onderbreekt voor een blik in een woordenlijst, word je toch wel het een en ander duidelijk - en tevens (een niet onbelangrijk voordeel) blijft de vaart van het verhaal voor je behouden. Woorden die in de tekst een belangrijke rol spelen kom je er meestal meer dan eens in tegen; je begint ze te herkennen en je krijgt vaak op eigen kracht wel een idee van hun betekenis en hun gevoelswaarde. Maar moet je dat advies ook opvolgen als je ‘gewone’, in het Nederlands gestelde boeken leest?

Wie het niet alleen te doen is om het verhaal, maar ook om de ‘kleur’ van de taal, de zinsbouw, de stijlvormen en de woordkeus, zal vaak anders handelen. Een woord kan je zó fascineren dat je de lectuur maar al te graag even onderbreekt om opheldering te krijgen of om iets meer te weten te komen. Wie zo te werk gaat ontdekt ook al spoedig dat dergelijke onderbrekingen geen uitzonderingen zijn, want als lezer betreed je dikwijls allerminst comfortabel-gebaande wegen. In dit stukje noem ik een paar hobbels die ik onlangs moest nemen; een volgende keer hoop ik nog enige struikelblokjes te vermelden.

De vleesvangende dief

Niet altijd ontstaan de problemen door woorden die duidelijk herkenbaar vreemd zijn; soms zien ze er door en door Nederlands uit. Zo las ik in Theun de Vries' verhaal De soldaat die terugkwam (in het boek De blinde Venus) tweemaal het woord hapscheer; een van de hoofdpersonen wordt door ‘hapscheren’ opgehaald, meegevoerd en ingesloten. Wie denkt dat ‘hapscheer’ gevormd is uit twee goed-Nederlandse werkwoorden, ‘happen’ en ‘scheren’, zit er lelijk naast. Een ‘hapscheer’ of ‘hapschaar’ is, zie ik in Van Dale, een ‘diender’, een ‘dievenleider’ - het woord moet verhaspeld Frans zijn. ‘Happe-chair’, zeiden de Fransen; dat woord zal wel (maar dat is mijn natte vingerwerk) gevormd zijn van het werkwoord ‘happer’ (vangen, snappen) en het zelfstandig naamwoord ‘chair’ (vlees).

Een tweede probleemgeval: anachoreet, een woord dat in hetzelfde boek van De Vries staat (De heilige anachoreten) en dat ik ook tegenkwam in de roman Rituelen van Cees Nooteboom, waarin ‘een anachoreet in de Pijp’ voorkomt - de Pijp is hier de bekende Amsterdamse buurt. Ik vermoed dat menige niet-klassiek gevormde lezer met deze ‘anachoreet’ niet direct raad weet. Maar ook hier laat Van Dale ons niet in de kou staan: het woord is van Griekse herkomst en betekent ‘kluizenaar’. Of die ‘anachoreet’ ook een eenzaat is valt nog te bezien. Die ‘eenzaat’ komt ook bij de Vries voor (en verder in menig Vlaams prozastuk) en betekent ongeveer: een eenzelvig, wereldvreemd, soms zelfs asociaal-levend persoon, een individualist. Volgens Van Dale is een ‘eenzaat’ een ‘kluizenaar’, maar die omschrijving vind ik veel te eng, te beperkt.

Sits en tumuli

Volgend probleempje: wat is sitspapier? Dat woord las ik in het verhaal Eindexamen, in Jan Siebelinks bundel Koning Cophetua en het bedelmeisje. Hoofdpersoon Robert zit tegen het eind van het verhaal op een terrasje om zich heen te kijken: ‘De straten waren wit en roze, de toren van de kerk was gesneden uit glanzend rood sitspapier.’ Hoewel een vrouwelijke kennis alles over sitspapier blijkt te weten en Van Dale het keurig uitlegt, moet ik mijn onkunde belijden. Maar voortaan weet ik: sitspapier is ‘aan één zijde met heldere kleuren bewerkt papier’. Ook hoop ik nooit meer te vergeten wat een pycnisch type is. Zo omschrijft Siebelink in hetzelfde verhaal (en ook in zijn roman En joeg de vossen door het staande koren, die er een uitwerking van is) de gestalte van een schoolrector - en die gestalte is, weet ik nu, kort en gedrongen. Ten slotte hoop ik me ook te blijven herinneren wat de hoofdpersoon in een ander verhaal van Siebelink (Zou je niet naar Ecuador willen?, in dezelfde bundel) ‘nauwelijks zichtbaar in het blikkerende land’ zag liggen. Hij zag er de tumuli, en dat is (aldus vulde ik mijn kennis aan) het meervoud van tumulus: een grafheuvel uit voorhistorische tijden.

Of ik die leesonderbrekingen toch niet als lastig ervaar? Een doodenkele keer wel, maar meestal niet. Lezen is zoiets als reizen in de geest, en ook een ‘lichamelijke’ reis wint aan waarde als je af en toe eens uitstapt en de omgeving verkent. Het leesavontuur wordt er nòg avontuurlijker door.