Onze Taal. Jaargang 54

[p. 119]

Normen in taalgebruik en taalverkeer

Peter van Lint - Afdeling Nederlands Rijksuniversiteit Groningen

‘Verontrusting over slordigheid van stijl, de onduidelijkheid van formuleren, de beperktheid van woordkeus, de aanwijsbare fouten zelfs in spelling en zinsbouw’ is volgens Stuiveling de voornaamste overweging geweest bij het instellen van de buitengewone leerstoel Taalbeheersing aan de Universiteit van Amsterdam in 1952. Indien men met recht meent,’ voegt hij daaraan toe in zijn inaugurele rede, ‘dat de beheersing van de moedertaal en kennis van haar rijkdom onmisbare voorwaarden zijn van de culturele weerbaarheid die een klein volk het meest nodig heeft en zeker in deze tijd, dan volgt daaruit onmiddellijk dat de verantwoordelijkheid te dezen het grootst is voor hen die door hun studie zijn voorbestemd om over vijf of tien jaar in leidende functies werkzaam te zijn bij het onderwijs en de opvoeding, de kerk en de rechtspraak, de wetenschap en het bedrijfsleven, de pers en de politiek.’

In 1969 werd Taalbeheersing een verplicht onderdeel van de opleiding tot het kandidaatsexamen Nederlandse taal- en letterkunde. Na Amsterdam voerden achtereenvolgens Utrecht, Groningen, Leiden en Nijmegen taalbeheersing in als studie-onderdeel in de Studierichting Nederlands. (Zie hiervoor T.F. Krol: De geschiedenis van taalbeheersing, blz. 7-45 in A. Braet: Taalbeheersing als nieuwe Retorica. Groningen, 1980.)

Discussie als viering

Eind 1974 werd de eerste sectie Taalbeheersing binnen de toenmalige Afdeling Nederlands van de Rijksuniversiteit Groningen geformeerd. Sindsdien heeft Taalbeheersing zich ontwikkeld tot een derde hoofdrichting binnen de Neerlandistiek en is zij een van de drie vakgroepen van de Studierichting Nederlands geworden. Het ‘vak’ houdt zich in de Groningse formulering bezig met

1. de praktische en theoretische problemen van spreken en gespreksvoering, teksten schrijven en teksten lezen en analyseren, en

2. de theoretische problemen verbonden aan de processen van taalgebruik en taalgedrag.

Het feit dat Taalbeheersing in Groningen in het cursusjaar 84-85 10 jaar bestaat, is door de Vakgroep op sobere wijze gevierd met onder andere een forumdiscussie over ‘normen in het taalgebruik en de grenzen daarvan’. Het model zou ‘De achterkant van het gelijk’ zijn, een discussie waarbij de gespreksleider met de discussianten op zoek gaat naar de grenzen van de normen die zij aanleggen.

Voor deelname aan de discussie waren leidinggevende functionarissen uit verschillende maatschappelijke sectoren, voornamelijk uit Groningen, uitgenodigd, omdat die, niet alleen in de opvatting van Stuiveling, een bijzondere verantwoordelijkheid hebben ten aanzien van het taalgebruik. Aanwezig waren politici, ambtenaren, functionarissen uit het bedrijfsleven en onderzoekers op het gebied van taal, taalbeheersing, bedrijfskunde en massacommunicatie. Deze gevarieerde samenstelling van de discussiegroep bood alle mogelijkheden voor een bijzonder belangwekkend en levendig gesprek.

Soorten normen

Aan de deelnemers was verzocht een aantal stellingen in te sturen omtrent hun normen in het taalgebruik (waaronder ook taalverkeer werd gerekend), vooral met het oog op hun werkkring. Voor het gemak waren die normen in een viertal hoofdgroepen ingedeeld, namelijk:

Efficiëntienormen die dienen om meer resultaat in kortere tijd te halen.

Overtreding ervan zou kunnen leiden tot tijdverlies, onduidelijkheid over afspraken en dergelijke. Voorbeelden van vragen hierbij zijn: Moet taalgebruik efficient zijn? En wat is dan efficient? Moeten mensen in uw branche bijvoorbeeld hun ideeën kort en duidelijk onder woorden brengen? Moeten brieven kort zijn? Moeten vergaderingen altijd effectief zijn? Wanneer is een vergadering volgens u effectief?

Fatsoens- of Etiquettenormen die aangeven wat fatsoenshalve toegestaan, verplicht of verboden is. Daar vallen zaken onder als: tutoyeren, met twee woorden spreken, vermijden van ruwe taal, mensen laten uitspreken, in een vergadering niet voortdurend aan het woord zijn, enz.

Ethische normen die bepalen wat zedelijk goed of slecht te noemen is. Te denken valt aan: de waarheid spreken, je bedoelingen duidelijk maken, er geen ‘verborgen agenda’ op na houden, in een vergadering streven naar communis opinio, niet manipuleren, en dergelijke zaken.

Esthetische normen die aangeven waardoor het taalgebruik mooier, eleganter, verzorgder, etcetera wordt. Mogen mensen bijvoorbeeld spelfouten maken, titulatuur verwaarlozen, dialectisch spreken, lange zinnen maken? Mogen ze alleen eenvoudige taal bezigen? Hoort een interview een doorzichtige structuur te hebben? Moet een artikel een duidelijke inleiding en opening hebben? Enzovoorts.

De stellingen

Het was de bedoeling dat de stellingen ‘realistisch’ zouden zijn, dus iets zouden uitdrukken van de reële normen die in de dagelijkse praktijk worden aangelegd. Dat lukte niet in alle gevallen. Toch werden er prachtige stellingen ingediend zoals dit juweeltje van een politicus: ‘Om klanten te winnen moeten politici discussies durven verliezen’, of deze van een mediasocioloog: ‘Het klassieke vloeken dient onder Monumentenzorg te worden geplaatst.’ De ingediende stellingen bestreken een groot aantal verschillende gebieden. Ik geef enkele voorbeelden.

Over doelmatigheid zeiden mensen uit het bedrijfsleven bijvoorbeeld:

- duidelijk taalgebruik is belangrijker dan mooi taalgebruik

- doelmatigheid zegt nog niets over de efficiëntie van het taalgebruik

- taalgebruik naar klanten dient doelmatig, helder en hoffelijk te zijn, omdat een dergelijk taalgebruik kan bijdragen tot het zakendoen en derhalve het bedrijfsdoel dichterbij kan brengen

[p. 120]

- taalgebruik dient effectief en adequaat te zijn. In de praktijk prevaleert evenwel meestal de fatsoensnorm of de gemakzucht: zo leidt het gebruik van de dictafoon vrijwel altijd tot ineffectief taalgebruik

- het schrijven van een zakelijke tekst is handwerk. Het onderwijs in dat oude ambacht zou massaler gegeven moeten worden. Dat zou een wezenlijke bijdrage zijn aan de produktiviteitsverbetering van het Nederlandse bedrijfsleven en van het onderwijs zelf.

Politici zeiden over doelmatigheid onder andere:

- efficiënt taalgebruik is in de politiek een contradictio in terminis. Waarschijnlijk zijn de oorzaken daarvan: noodzaak tot verhullen, beeldvorming en politieke zelfbevestiging.

Over ‘ambtelijk taalgebruik’ zei een politicus:

- politici moeten hun taal kuisen van ‘ambtenarismen’, immers het ambtelijk taalgebruik heeft een grote en negatieve invloed op de politiek, en dat bevordert de helderheid niet.

Wetenschappers zeiden onder andere:

- taalgebruik in wetenschappelijke teksten heeft een aantal ‘onpersoonlijkheidskenmerken’ gemeen met ambtelijk taalgebruik. Minstens een ervan, het gebruik van veel passieve zinnen, is in ambtelijke taal volkomen acceptabel, maar in wetenschappelijk taalgebruik niet

- taalnormen voorkomen discriminatie. Als iedereen ABN zou gebruiken, zou discriminatie althans op taalgebruik uitgesloten zijn.

De discussie

In de openingsronde werden de politici meteen geconfronteerd met een ethische norm: die van ‘het spreken van de waarheid’. Aan een wethouder werd bijvoorbeeld de vraag gesteld: ‘Mag een gemeenteambtenaar liegen?’ De wethouder vond dat in bepaalde gevallen een ambtenaar mocht en moest liegen in de zin van niet de gehele waarheid vertellen. Een gemeenteraadslid was van mening dat een raadslid in de raadsvergadering onomwonden de waarheid mocht zeggen. Daarmee kwam hij onmiddellijk in strijd met zijn eigen stelling dat politieke samenwerking en vrijmoedig taalgebruik haaks op elkaar staan. Een Statenlid betwijfelde of een politicus tegelijk duidelijk, beknopt en waarheidsgetrouw zou kunnen formuleren. In principe zou het moeten kunnen, maar de praktijk wees uit dat die combinatie zelden voorkwam.

Nogal wat aanwezigen uit het publiek waren van mening dat kwesties van al of niet liegen buiten het gebied van de normen in het taalgebruik lagen, en ook vloeken zou meer tot het terrein van de algemene omgangsvormen horen dan tot taalgebruiksnormen. Daar sloot een stelling van een taalbeheerser goed bij aan. Die luidde: ‘Vraagstukken betreffende de ethiek van communicatie zijn inherent aan het leven zelf en niet uitsluitend inherent aan verbale communicatie.’ Wat volgens ‘de zaal’ dan wel tot de normen van het taalgebruik zou mogen worden gerekend, kan misschien blijken uit de kritische vraag van een tachtigjarige ex-kapitein van de vrachtvaart, ten onrechte door sommigen aangezien voor logopedist, die zich afvroeg waarom de leden van het forum zo toonloos spraken. Het probleem van de prosodie bleek bij meer mensen te leven: er werd gewezen op het smalle intonatiepatroon van het Nederlands vergeleken bij het Engels. De kapitein kreeg bijval van de mediasocioloog. Die immers had als stellingen geformuleerd dat het voordrachtselement in het taalonderwijs reeds op de lagere school dient te worden geïntroduceerd en dat politici, met name volksvertegenwoordigers op staatskosten geschoold moeten worden in retorica en voordrachtskunst.

Overigens liep de scheiding tussen leken en deskundigen dwars door zaal en podium heen, als je tenminste onder deskundigen mensen mag verstaan die ambtshalve over taal, taalgebruik en taalverkeer moeten nadenken. Er waren nogal wat studenten Nederlands aanwezig, opgeleid in tolerantie ten opzichte van taalgebruiksvariëteiten. Niet-talig geschoolden waren over het algemeen van mening dat normen in het taalgebruik vooral te maken hadden met uitspraak, stilistische variatie en spellingproblemen. Talig geschoolden zagen duidelijker verband tussen machtsfactoren en taalverkeer, tussen efficiëntie en esthetiek, en tussen ethiek in het algemeen en de ethiek van de communicatie. Maar over de sterkte en de aard van die verbanden liepen de meningen sterk uiteen. Niet-talig geschoolden hadden de neiging die verbanden te ontkennen: ‘mooi’ was iets voor poëzie, ‘vieze woorden’ moesten vermeden worden, ofschoon ze soms wel kernachtig waren, en dialectismen konden wel toegestaan worden, maar slechts binnen de grenzen.

Taalverzorging

Aan enkele wetenschappers werd het probleem voorgelegd of ze een scriptie zouden accepteren van een schier geniale student, maar waarvan de uiterlijke verzorging alles te wensen overliet. De wetenschappers waren het niet met elkaar eens omtrent de eisen van originaliteit en verzorging die je daaraan zou mogen stellen. De een was van mening dat een slechte verzorging zeker teken was van een slechte inhoud, een ander zag dat verband nauwelijks. Weer een ander wees erop dat zelfs een zeer originele inhoud zich tegenwoordig toch moest conformeren aan een steeds toenemende uniformiteit in uitvoering; hij kon zich niet voorstellen dat scripties een geheel onverwachte en nieuwe opbouw zouden vertonen.

Mogen mensen in hun uitspraak nog duidelijk hun land van herkomst tonen?, was een andere vraag. Bedrijfsleven en (een deel van de) wetenschap verschilden daarover met elkaar van mening. Iemand van de Gasunie vond dat een ingenieur bij de Gasunie best met een Gronings of een Amsterdams accent zou mogen praten. Een bedrijfskundige bestreed dat en waarschuwde op grond van statistieken, geprojecteerd met een overhead-projector, tegen een voortgezette provincialisering van de universiteit. De mediasocioloog had eveneens bezwaar tegen sterke regionale accenten, althans buiten de regio van herkomst: in Utrecht wilde hij op het station niet geconfronteerd worden met een omroepstem met een duidelijk Limburgs accent.

Efficiëntie en fatsoen

In de ronde gewijd aan efficiëntie werden vragen gesteld als: Wanneer is een vergadering geslaagd? Welke eisen stelt u aan een brief of een brochure voor het publiek? Daarbij bleek dat de normen ten aanzien van effectiviteit aanzienlijk uiteenliepen. Kortheid, duidelijkheid, ‘als ik mijn zin maar heb gekregen’, ‘als de boodschap maar over is gekomen’, waren criteria. Voor de een speelde beschikbare tijd een belangrijke rol, voor de ander lag het accent meer op wederzijds begrip.

[p. 121]

In de ronde gewijd aan esthetiek bleek dat esthetiek zowel voor de politici als voor de mensen uit de ambtenaars- en bedrijfswereld vrijwel synoniem was met ‘loze esthetiek’, vorm om de vorm, en dat werd vrij unaniem afgewezen. Die gelijkstelling wekte bij een groot deel van de toehoorders nogal wat ergernis op. Dat ‘een maximaal effect met een minimum aan middelen’ zelf ook esthetische waarde zou kunnen hebben, ging er bij de mensen uit de praktijk echter niet in. Esthetiek is een kwestie van versiering, vonden de meesten, en daar was in het dagelijkse taalverkeer geen plaats voor, en dus was daar ook geen plaats voor poëzie, want die scheen voor een aantal forumleden weinig met dagelijkse realiteit te maken te hebben. Zeer tot ongenoegen van het publiek.

‘Houdt u van taal?’, werd aan een politicus gevraagd, die daar ontkennend op antwoordde, met een beroep op zijn exacte bèta-opleiding.

Taalspel

Een dergelijke discussie is, zoals zoveel talkshows, natuurlijk voornamelijk taalspel. Een aantal aanwezigen was van mening dat het gesprek te vrijblijvend (‘ver van mijn bed’) gebleven was, en dat de deelnemers meer ‘het vuur aan de schenen gelegd’ had moeten worden. De gespreksleider, tevens uw auteur, huldigt zelf echter andere normen ten aanzien van gespreksvoering.

U als lezer kunt uzelf het vuur nader aan de schenen leggen door aan te geven volgens welke normen u de volgende voorbeelden van taalgebruik en taalverkeer goedkeurt of afkeurt:

Aan welke formatie geeft de lezer de voorkeur?

- krakerster, kra(a)k(st)er, kraker/ster, kraker/kraakster.

Op welke van de volgende twee zinnen valt uw afkeurend oog eerder?

- het verbaast me dat menigeen spelfouten als taalfouten beschouwd.

- het verbaast me dat menigeen spelfouteb als taalfouten beschouwt.

Waarom is het één een type-fout, het ander een spelfout?

Hoe beoordeelt de lezer de volgende uitspraak?

- Verhullend taalgebruik in de politiek moet bestreden worden: woorden als ‘afbouwen’ zijn daarom uit den boze, evenals constructies als ‘dit stukje zelfbeschikking willen wij toch aan de mensen laten’.

Wat vindt de lezer van de volgende uitspraak, gedaan door een politicus in een interview (13-1-78)?

- Ggg, ja ik ben ervan overtuigd dat alle journalisten misschien linkse journalisten wel heel speciaal nu in dat interview van Rietkerk weer de conclusie zullen trekken kijk eens nu er weer een nieuwe fractievoorzitter is, dat zeiden ze van mij ook toen ik er kwam, wordt de VVD naar rechts getrokken (...)

En van de volgende samenspraak, ook uit een interview (17-3-78)?

- V: Kan de democratie blijven functioneren, ik bedoel in die zin dat de publieke tribune, in de Tweede Kamer, open gaat voor het publiek dinsdag?

- A: Ja als ik zou antwoorden op die vraag - het is een vakkundig gestelde vraag - dan zou ik toch in feite te kennen hebben gegeven, hoe lang deze maatregelen van bijzondere beveiliging voortduren.

En van de volgende vraag, eveneens uit een interview (20-1-78)?

- Kun je nou zeggen dat het beleid dat het kabinet-Van Agt gaat voeren in die zin gelijk is aan dat wat de heer Den Uyl heeft gevoerd door het vooruitschuiven van de moeilijkheden?

En misschien wilt u tot slot eens bij uzelf nagaan wat u het meeste ergert in de volgende aansporing (geciteerd in de Volkskrant, 14 maart 1985, blz. 17, kolom 6):

- Jullie willen dus dat we ons hier sterk op focussen om naar een verdergaande confrontatie toe te groeien.

Wellicht kunnen uw reacties ook een aardige discussie opleveren.