Onze Taal. Jaargang 54

[p. 72]

Grammaticale zinnen bestaan niet

Joop van der Horst

Veel mensen denken dat er onderscheid is tussen goede en foute zinnen. En de meeste taalkundigen denken dat ook. Enerzijds de grammaticale, welgevormde zinnen, anderzijds de ontsporingen, de misbaksels, plus alle nonsenscombinaties. Soms erkent een wijze enkeling dat er ook een grensgebied bestaat, met minder juiste maar bruikbare zinnen. Dit verzacht de tegenstelling maar handhaaft haar toch. Deze opvatting is niet alleen onrealistisch, ze lijkt me ook schadelijk. Bovenal schadelijk voor het eigen taalgevoel en voor het taalonderwijs.

Eerst het onrealistische karakter van het idee dat je onderscheid zou kunnen maken tussen goede en foute zinnen. Hoe stellen we vast wat goed is?

Doorgaans wordt dan verwezen naar ‘de grammatica’. Dit of dat is niet volgens de grammatica. Wel, wel, en waar is die grammatica dan? Wie bekijkt of iets wel of niet een meter is, gebruikt duimstok of meetlint, in goed vertrouwen dat de maat ontleend is aan een geijkte meter in de duimstokkenfabriek, welke op zijn beurt z'n gezag ontleent, via intermediairs, aan een afgesproken ideale meter. Op school heb ik me vroeger eens laten vertellen dat ze die te Parijs in platina bewaren. Maar zo bestaat er geen grammatica waaraan oordelen over goed of fout, via intermediairs, hun gezag kunnen ontlenen.

Geen geijkte grammatica

Worden wij dan bedrogen door de taalkundigen en de neerlandici? Zèggen zij maar wat, zonder een platina grammatica te Parijs?

Neen, wij worden door hen niet bedrogen. Althans, ze doen dat niet opzettelijk. De meeste taalkundigen maken onderscheid tussen welgevormde en onwelgevormde zinnen, niet gemeten aan zo'n onbestaande Parijse norm, maar aan wat hier te lande gangbaar is. Er zou veel gewonnen zijn als dit algemener bekend raakte. Wat de taalkundige een grammaticale zin noemt, dat noemt hij louter en alleen grammaticaal omdat zo'n zin gangbaar is. En ongrammaticaal of fout wordt genoemd wat niet gangbaar is of nooit voorkomt. Dat is zijn enige grond.

Buiten de taalkunde willen velen daar niet aan, en doet men graag alsof er toch ergens, in Parijs, in de hemel of bij de Taalunie een platina grammatica bestaat. Zoals gezegd: er zou al veel gewonnen zijn als algemener bekend werd, waarop oordelen over goed of fout van zinnen gebaseerd zijn.

Veel gewonnen maar niet genoeg. Het is namelijk een vergissing om te denken dat je uit ‘wat gangbaar is’ een onderscheid zou kunnen afleiden tussen goede en foute zinnen, welgevormde en onwelgevormde. Officieel is het in de meeste soorten taalwetenschap zo geregeld, dat wij, de Nederlandssprekenden, bepalen wat goed of fout is (op grond van ons taalgevoel, op grond van wat we geleerd hebben of om andere redenen). De praktijk is echter anders, want als de taalkundige werkelijk zijn taalgenoten beluistert of raadpleegt, dan verneemt hij veel tegenstrijdigs. De werkelijkheid vertoont namelijk helemaal niet zo'n onderscheid tussen goede en foute zinnen. De taalkundige die daarom liever niet luistert of raadpleegt, maar zelfde knoop doorhakt tussen goed en fout, en de dociele taalgebruiker die graag in een Parijse norm gelooft maar desnoods normen van mindere herkomst accepteert, àls er maar normen gegeven worden, die twee kunnen het samen goed vinden.

Goed en fout relatief

De zinnen die je hoort en leest, en die je zegt of schrijft, kunnen op vele manieren verdeeld worden. Mooie zinnen en lelijke zinnen, handige en onhandige, duidelijke en onduidelijke, eerlijke en gemene, gangbare en niet-gangbare, genuanceerde en ongenuanceerde, alles gradueel, en de een z'n mening zal anders zijn dan die van een ander. Maar juist een onderscheid in goede zinnen en foute zinnen laat zich minder makkelijk maken. Niet tenminste als we daarmee iets objectievers bedoelen dan al die andere verdelingen. Er zijn heel gangbare zinstypes die allerwegen fout worden genoemd:

- Ik heb gisteren heb ik dat boek gekocht

- Hij vindt dat die fietsen dat die niet tegen de gevel gezet moeten worden

- Bananen ben ik niet dol op.

Ze komen veel vaker voor dan menig wèl erkend zinstype, en zijn in bepaalde situaties duidelijker, effectiever, dan de naastbijgelegen en in de grammatica's wèl erkende zin. Dat de taalwerkelijkheid ons een meetlint aan de hand zou doen voor het onderscheid tussen grammaticale zinnen en ongrammaticale zinnen, is een illusie.

Ik heb deze opvatting schadelijk genoemd, en dat is ze. Kort gezegd hierom: in deze opvatting wordt de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de zin gelegd bij de grammatica, in plaats van bij de spreker, die de enige echte verantwoordelijke is. Zo kan de spreker zich altijd verschuilen achter de grammatica. En we hebben gezien van hoe twijfelachtig allooi die normen zijn. Als het volgens de grammatica kàn, dan kan het. Houd je aan de normen van de grammatica, en je spreekt en schrijft wèl. Maar zo is het niet. Menige ‘grammaticale’ zin is een onding, is onduidelijk of lomp. En nog vaker is een ‘ongrammaticale’ zin een schot in de roos, een juweel, afdoend.

Creativiteit en durf

Wie hier een pleidooi in ziet voor ‘ongrammaticale zinnen’, kan niet lezen. Wat ik wil is dat de spreker of de schrijver achter zijn grammatica vandaan komt, en zelf de volle verantwoordelijkheid op zich neemt voor de compositie van zijn zinnen. Dat zijn zinnen grammaticaal zijn (whatever they may be) interesseert mij niet. Ik verlang mooie zinnen, duidelijke zinnen, handige zinnen. Ik verlang daarmee enerzijds minder, maar anderzijds vooral heel veel meer.

De normen van de grammatica zijn regels die niet overtreden mogen worden. Goed taalgebruik is zo bij velen afgezakt tot: geen fouten maken, geen overtredingen begaan. Het zij erkend, dat geeft houvast. Voor mooie zinnen, voor duidelijke zinnen of voor handige zinnen zijn zo geen regels te geven. Dat is dus elitair. Grammaticaregels zijn uitgevonden voor wie nooit toekomt aan een mooie zin. Want met de grammatica in de hand zal niemand een ontroerende zin zeggen of ad rem reageren.