Onze Taal. Jaargang 54

[p. 70]

Sekse-neutrale persoonsnamen bestaan niet

Joke Huisman - taalkundige, Rotterdam

In de nieuwe grondwet zijn vrouwelijke aanduidingen of benamingen geheel verdwenen. ‘Hij, die’, ‘de burger’, ‘de koning’ verwijzen zowel naar vrouwen als naar mannen. Voortaan spreken we in wetsteksten dus van ‘Wij Beatrix, Koning der Nederlanden’. Het mag dan vreemd klinken, maar het is wel de uiterste consequentie van de beslissing de taal sekse-neutraal te maken door in alle gevallen de mannelijke vorm te gebruiken.

Deze vermannelijking van persoonsnamen, ook wel neutralisering genoemd, is één van de oplossingen die op dit moment in discussie is als het er om gaat ook in de taal tot meer gelijkheid tussen vrouwen en mannen te komen. Een actuele discussie, nu de staatssecretaris voor emancipatiezaken dezer dagen in de (bestaande) Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen aanwijzingen zal opnemen voor het niet-discriminerend gebruik van beroepsnamen bij het aanbieden van banen, bijvoorbeeld in personeelsadvertenties.

Vooral in de advertentiepraktijk worden nu allerlei vormen door elkaar gebruiktmedewerker naast chef/cheffin, directeur (m/v) of produktieassistent(e). Dat roept onduidelijkheid op, vooral voor vrouwen. Daarbij komt dat in meer dan de helft van de personeelsadvertenties onderscheid naar sekse wordt gemaakt, meestal in het voordeel van mannen. Verschillende onderzoeken hebben dat uitgewezen.

Ingrijpen van de overheid

Reden genoeg voor de overheid om als het om beroepsnamen gaat wat meer eenvormigheid in de taal te scheppen. Te meer daar de Wet gelijke behandeling voorschrijft dat onder meer uit personeelsadvertenties ondubbelzinnig moet blijken dat zowel vrouwen als mannen kunnen solliciteren. Velen zullen tegen zo'n beperkte bemoeienis van de overheid met de taal protest aantekenen. Ten onrechte, want het probleem in kwestie is juist ontstaan als gevolg van overheidsingrijpen in de taal, oftewel taalberegeling van hogerhand.

Op school leren kinderen ook nu nog dat hem, hijof zijn slaan op persoonsnamen die niet nadrukkelijk een vrouwelijk wezen aanduiden en persoonsnamen die een mannelijk wezen aanduiden (Schrijvenderwijs, 1970). Niet alleen schoolboeken, ook neerlandici houden zich met taalberegeling bezig. Zo schrijft Zaalberg in Taaltrouw (1975) ‘Men moet aanvaarden dat in het Nederlands het niet-vrouwelijke woord van toepassing is op beide seksen, anders zouden we moeten vragen: hoe spreekt een Fries of een Friezin dat woord uit?’. Waarom dit bezwaarlijk is, geeft Zaalberg niet aan. Overigens zou het best zo kunnen zijn dat een Fries een woord anders uitspreekt dan een Friezin.

Gemeenkunnige namen

De regel dat een mannelijke persoonsnaam beide seksen kan aanduiden komt niet uit de lucht vallen, maar is in 1947 bij wet ingevoerd (de Nederlandse Spellingwet) en uitgewerkt in de leidraad bij de Woordenlijst van de Nederlandse Taal (het zogenaamde Groene Boekje). In het eerste hoofdstuk van deze leidraad worden regels gegeven voor het voornaamwoordelijk gebruik en het woordgeslacht: ‘persoonsnamen die mensen van beiderlei kunne aanduiden’ en waarbij ‘allerlei namen van ambten en beroepen die door vrouwen kunnen worden bekleed zich aansluiten’, worden behandeld als hij-woorden, dat wil zeggen dat het woordgeslacht doorslaggevend is. Een steekproef uit het Groene Boekje laat zien dat aan alle persoonsnamen die eventueel ook op vrouwen van toepassing zijn, ook wel gemeenkunnige namen genoemd, een mannelijk woordgeslacht wordt toegeschreven. Het hoeft geen betoog dat het door taalkundigen gehanteerde onderscheid tussen biologisch en woordgeslacht in dit soort gevallen niet in het taalbewustzijn van mensen ligt opgeslagen. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat de vaststelling van het woordgeslacht van zogenaamde gemeenkunnige persoonsnamen (destijds) is ingegeven door het primaat van de mannelijke sekse. Misschien een schrale troost voor wie zich stoort aan het toenemend gebruik van de voornaamwoordelijke verwijzing zij als sprake is van collectiva (de raad), abstracta (het idee) of voorwerpen (het huis).

Als het gaat om persoonsnamen is het gebruik van de mannelijke vorm voor zowel vrouwen als mannen een produkt van taalberegeling (de Spellingwet).

Niet geneutraliseerd

De regel dat de mens mannelijk is, tenzij anders is aangegeven voldoet echter niet meer in de praktijk. Vrouwelijke persoonsnamen, inclusief beroepsnamen raken meer en meer ingeburgerd in het schriftelijk en mondeling taalverkeer, terwijl ook omschrijvingen als hij of zij, de vrouw of man steeds meer worden gebruikt. In de kolommen van NRC/Handelsblad en zelfs in de Nederlandse Staatscourant kan men hier voorbeelden van aantreffen. De autonome taalontwikkeling maakt het zodoende steeds moeilijker mannelijke persoonsnamen echt sekse-neutraal te verstaan. Daarom is het een illusie te menen dat het neutraliseren van persoonsnamen, oftewel het afschaffen van vrouwelijke vormen, tot een vooruitgang voor vrouwen zal leiden. De oplossing is in dat geval het probleem. Mannelijke woorden mogen dan grammaticaal neutraal zijn, ze worden door vrouwen en mannen verschillend geinterpreteerd.

Uit onderzoek is gebleken dat persoonsnamen die geen vrouwelijke vorm kennen, bijvoorbeeld minister of notaris, door mannen in eerste instantie mannelijk worden opgevat (dat wil zeggen op zichzelf van toepassing verklaard) en door vrouwen letterlijk on-persoonlijk worden geïnterpreteerd. Persoonsnamen die wel een vrouwelijke pendant hebben, zoals directeur of medewerker, worden daarentegen zowel door vrouwen als door mannen verstaan als zouden zij alleen op mannen van toepassing zijn. Persoonsnamen die volgens voorschrift gemeenkunnig zouden zijn blijken dus in de praktijk niet als zodanig te functioneren.

Gescheiden prestige

Er is nog een reden waarom neutraliseren geen soelaas biedt. Stel dat we vanaf

[p. 71]

vandaag een typiste een typebode noemen en een vuilnisman een vuilnisbode, dan ‘weet’ iedereen dat de eerste vrijwel zeker een vrouw zal zijn en de tweede een man (vergelijk dienstbode en postbode). Ondanks de neutrale uitgang raakt de beroepsnaam met één van beide seksen ‘besmet’. Bovendien kan met behulp van het voorvoegsel vrouwelijk opnieuw onderscheid naar sekse worden gemaakt. Dit is in Amerika gebeurd, nadat het Ministerie van Arbeid daar 3500 beroepsnamen een neutrale uitgang had gegeven. Een andere variant is dat de neutrale vorm alleen voor vrouwen wordt gebruikt, wat in het Engels met chairperson veelvuldig vookomt.

Als argument voor het neutraliseren van persoonsnamen wordt wel aangevoerd dat aan de mannelijke benaming een hogere waardering kleeft dan aan de vrouwelijke. Een directeur is nog altijd een tikje beter dan een directrice. We hebben hier te maken met een verschil in status en prestige dat afhangt van de sekse van degene die een beroep uitoefent. Dit verschil is dus niet zo zeer afhankelijk van de beroepsnaam, maar hecht zich aan de sekse van degene die ermee wordt aangeduid. Het is dan ook niet aannemelijk dat de hogere waardering die met mannelijke beroepsnamen gepaard gaat parasitair voor vrouwen zal gaan gelden, zoals degenen die neutralisering bepleiten verwachten. Overigens is het nog maar de vraag of vrouwen er nog wel prijs op stellen ‘als een man’ gewaardeerd te worden.

Andere oplossing

Al met al valt te voorspellen dat het neutraliseren van persoonsnamen resulteert in een bevoordeling van mannen. Als over een chef, een jurist of een redacteur wordt gesproken, denken negen van de tien mensen aan een man. Sekse-neutrale persoonsnamen bestaan (nog) niet. Veel meer heil valt dan ook te verwachten van een andere oplossing, te weten het differentiëren van persoonsnamen. Dat wil zeggen dat in alle gevallen waarin de sekse niet uit de context blijkt, consequent zowel de mannelijke als de vrouwelijke vorm wordt gebruikt. Is de sekse wel bekend, dan zal uiteraard de mannelijke, respectievelijk de vrouwelijke vorm gebruikt moeten worden. In die gevallen waarin de taal of het taalgevoel zich tegen ‘vervrouwelijking’ of ‘vermannelijking’ verzet, zal met zoveel woorden aangegeven kunnen worden dat het een vrouw of man betreft.

Consequentie van deze bijstelling van de taal, let wel, in de richting van de autonome taalontwikkeling, is dat de Nederlandse Spellingwet van 1947 gewijzigd dient te worden. Ook school- en handboeken zullen aan het meer eigentijdse taalgebruik aangepast moeten worden. De overheid kan in dezen het goede voorbeeld geven door in officiële stukken, waaronder wetsteksten, consequent de mannelijke en de vrouwelijke vorm te gebruiken. Dit is geen vorm van taalpurisme of feministische doordrammerij, maar een verandering die vanuit taalkundig, juridisch en feministisch oogpunt alleszins te rechtvaardigen is.

M/v halfslachtig

Tot slot nog een opmerking over de populaire toevoeging m/v in personeelsadvertenties. Ik beschouw deze afkorting als een ‘halfslachtige’ oplossing. Aan de ene kant bevestigt ze de regel dat mannelijke woorden ook op vrouwen kunnen slaan, aan de andere kant stelt ze juist de ondoelmatigheid van die regel aan de kaak. Functioneerde die wel, dan zou de toevoeging overbodig zijn. Bovendien suggereert het ontbreken van m/v dat alleen mannen voor de aangeboden functie in aanmerking komen. In de praktijk is m/v net zo'n zinloze verplichting als de tandenborstel in snoepreclames.

*Joke Huisman is vertaalkundige en linguïste. Dit artikel is gebaseerd op haar publikatie TAAL OVER SEKSE, een sociolinguïstische benadering. Te bestellen door overmaking van f 11,- (incl. porto) op giro 5032250 ten name van Vakgroep Alg. Taalwetenschap, Univ. A'dam, onder vermelding van ‘bestelling publikatie nr. 45’.