Onze Taal. Jaargang 54

[p. 61]

De toren van Babel
Normen

H. Heestermans

‘Hoi’, zei een paar jaar geleden iemand tegen mij toen hij wegging. Ik hoorde dat toen voor het eerst maar zeker niet voor het laatst; onlangs nog uit de mond van twee keurige, jonge ambtenaren. Degene die bij mij was, verbaasde zich over dit afwijkend gebruik van het woord. Zij kende het natuurlijk, net als ik, uit haar jeugd als normale begroetings- en niet als afscheidsformule. ‘Dat is toch geen Nederlands’, hoorde ik haar mompelen, zachtjes, want de vertrekkende was nog niet geheel weg (hij zei overigens niet hoi maar howoooi, of hoewoooi, met zo'n afzwaaiend gezicht, waardoor het geluid wegstierf en hoi eigenlijk een onomatopee werd, daarmee zijn bruikbaarheid bewijzend). Dat het geen Nederlands was, durfde ik te bestrijden, het wordt immers door Nederlanders gezegd. Het is echter geen Standaardnederlands; althans dat vind ik, en dat vindt u misschien ook.

Normen voor standaardtaal

Wat is Standaardnederlands, is er een norm voor en wie bepaalt die norm? Voor spelling en grammatica hebben we regels: het ‘Groene Boekje’ en de ANS. Je kunt dus zó zeggen of iemand zondigt tegen het correcte taalgebruik. Maar hoe zit dat met de regels voor de uitspraak? Geldt daar het adagium van Van Haeringen dat iemand correct Nederlands spreekt als je niet kunt horen waar hij vandaan komt? Hoeveel mensen spreken er dan goed Nederlands? Ik laat dat rusten.

Moeilijker nog dan bij de uitspraak is het te zeggen of iemand de Standaardnederlandse woordenschat hanteert. Twee Amerikaanse taalkundigen, Garvin en Mathiot¹ (G. & M.) hebben in 1960 een aantal criteria opgesteld waarmee de mate van taalstandaardisering kan worden beschreven. Zij onderscheiden drie groepen kenmerken.

In de eerste plaats: de intrinsieke eigenschappen van de standaardwoordenschat. Ze verstaan daaronder een zekere stabiliteit en een algemene begrijpelijkheid. Natuurlijk is een taal, als cultuuruiting, niet statisch. Alle cultuur is streven en streven is beweging en verandering. Een al te snelle verandering echter komt de algemene begrijpelijkheid van een taal niet ten goede.

Als tweede groep noemen ze de functies van de standaard-woordenschat binnen de taalgemeenschap: de eenheidsfunctie (Limburger verstaat Groninger), de separatieve functie (ten opzichte van andere talen) en de prestigefunctie, waarop ik straks terug kom.

Ten derde: de houding van de taalgemeenschap tegenover de standaardtaal. De taalgebruiker moet trouw aan en trots op zijn taal zijn.

1 Garvin, Paul L (1964). ‘The Standard Language Problem. Concepts and Methods. In: Dell Hymes (ed.). Language in Culture and Society. A Reader in Linguistics and Anthropology.

Grenzen van een taal

Mooie criteria, maar kunnen we daarmee ook de norm vaststellen waarnaar we ons richten, wat betreft de woordenschat althans?

Allereerst moeten we een onderscheid maken tussen twee soorten van normen. Er is een sociale norm, waarnaar men zich richt bij de keuze tussen synoniemen. Dat zou ik niet door mijn strot kunnen krijgen is de zeer informele variant van dat zou ik niet kunnen zeggen of eten; en is er niet in elke sociale context een goede vervanger voor? Er is vervolgens ook een taalnorm, die we hanteren om te beoordelen of een woord, los van de sociale context, gebruikt kan worden omdat het tot het Nederlands behoort. Die norm is weer te verdelen in een vóórschrijvende en beschrijvende norm. Taalverzorgers schrijven voor dat de woorden uitgerekend, belevenissen en uitproberen geen Nederlands zijn, omdat ze gevormd zijn naar analogie van woordvormen uit een vreemde taal (schending van de separatieve functie en de taaltrouw van G. & M.)

Spraakmakende groep

Vraag: Hoe lang moet een germanisme germanisme zijn voor het tot Nederlander wordt genaturaliseerd. Is belevenissen (nog in de jaren dertig door Charivarius als germanisme gediskwalificeerd) geen Nederlands? Hoe lang moet een norm gehandhaafd blijven en wanneer mogen we ons aan de taalpraktijk aanpassen?

De beschrijvende norm komt tot stand door kwantitatief de taalwerkelijkheid vast te stellen. Belevenissen en uitgerekend zijn dan goed Nederlands omdat ze reeds lang en frequent gebruikt worden (de stabiliteit en algemene begrijpelijkheid van G. & M.). Maar, er is meer dan kwantiteit voor nodig om een woord tot de standaardtaal te laten doordringen. Ook al komt hoi in zijn gewijzigd gebruik frequent voor, standaard is het daarmee niet. De Duitse taalkundige H. Paul² voerde in het begin van deze eeuw naast een kwantitatief ook een sociologisch kenmerk op waaraan we konden herkennen wat de norm is. ‘Was zur Norm werden soll, muss schon ein natürliches Übergewicht besitzen, sei es auf dem kommerziellen, politischen, religiösen oder literarischen Gebiete oder auf mehreren von diesen zugleich’ (de prestigefunctie van G. & M.). De norm wordt derhalve bepaald op grond van drie criteria: frequentie en stabiliteit in het taalgebruik van de op sociaal, cultureel, economisch, politiek en godsdienstig gebied toonaangevende groep.

Brandende vraag: wie zijn de leden van die groep?

2 Paul, H. (1909). Prinzipien der Sprachgeschichte. Halle.