Inconsequentiële woordvorming
H.P. Winkelman - Hoogeveen
Hé, dat is toch zeker een vergissing?
- Hoe bedoel je, vergissing?
Nou, inconsequentieel. Dat is toch geen bestaand woord? Je bedoelt uiteraard: inconsequente woordvorming. Het zelfstandig naamwoord is inconsequentie en het bijvoeglijk naamwoord inconsequent Vergelijk: dementie-dement, clementie-clement, potentie-potent...
- Of potentieel!
Ja, dat kan natuurlijk ook, maar dan heeft het een andere betekenis, 's Kijken, wat hebben we nog meer? Exellentie-exellent, preferentie-preferent, consistentie-consistent enzovoort, snap je wel?
- Eh... ja, dus: confidentie-confident, existentie-existent, essentie-essent... Nee, nee, helemaal fout. Je snapt er niks van. Die zelfstandige naamwoorden hebben bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op -ieel, dus: confidentieel, existentieel en essentieel. Zo wordt ook politie politieel, usantie usantieel en justititie justitieel, om maar een paar voorbeelden te geven.
- Aha, dan wordt dus traditie...
Ho! Nee, dat ligt anders. Traditie wordt niet traditieel, maar traditioneel. Dat achtervoegsel -oneel komt vaak voor: confessie-confessioneel, professie-professioneel, sensationeel, ovationeel, conventioneel en zo zou ik nog een hele tijd kunnen doorgaan.
- O ja, ik ook: nationeel, reformationeel, ambitioneel.
Haha, leuk hoor. Je weet zelf ook wel beter: natie wordt nationaal en reformatie wordt reformatorisch. Maar pas op, profanatie wordt niet profanationaal of profanationeel en ook niet profanatorisch maar gewoon profaan. En wat noemde je nog meer? O ja, ambitie. Nou, dat wordt ambitieus, vergelijkbaar dus met de vorming van woorden als religieus, mysterieus, pretentieus, melodieus enzovoort.
- Melodieus? Moet dat niet melodisch zijn?
Dat kan allebei. Net als bij harmonie: harmonieus of harmonisch.
- Hé, melodie en harmonie hebben toevallig net allebei de klemtoon op de laatste lettergreep. Komt het daarvan?
Je bedoelt of dat iets te maken heeft met het feit dat er twee bijvoeglijke naamwoorden van kunnen worden gemaakt? Nee hoor. Kijk maar naar symfonie: een vergelijkbaar woord, maar je kunt er alleen maar symfonisch van maken en niet symfonieus. Zo zijn er heel wat ie-woorden met de klemtoon achteraan waarvan het bijvoeglijk naamwoord alleen op isch kan eindigen: symmetrie, psychiatrie, filantropie, microscopie, economie, allergie en ga zo maar door.
- O, nou begin ik het te begrijpen. De regel is dus: als de klemtoon van zelfstandige naamwoorden die op -ie eindigen op de laatste lettergreep valt, dan...
Nee, zo simpel ligt het nou ook weer niet. Er zijn ook vergelijkbare zelfstandige naamwoorden die de klemtoon op de vóórlaatste lettergreep hebben en waarvan het bijvoeglijk naamwoord eveneens op -isch eindigt, zoals historie-historisch, academie-academisch, komedie-komedisch...eh, nee, sorry, nou raak ik zelf even in de war, dat is dus komisch, net zoals de afleiding van tragedie tragisch is en niet tragedisch. 's Kijken, waar was ik gebleven.
-Je had het over zelfstandige naamwoorden op -ie met de klemtoon op de laatste lettergreep.
O ja, nou die eindigen dus niet altijd op isch, maar soms op -etisch, zoals bijvoorbeeld theorie en apologie, of op -eutisch, zoals therapie en farmacie. - Fantastisch.
Dat komt dus van fantasie. Maar let op: idiosyncrasie wordt niet idiosyncrastisch, maar idiosyncratisch. Diakonie wordt wel diakonaal, maar monotonie niet monotonaal maar monotoon en genie niet genoon, noch ook genaal, maar geniaal. Zo komt bij analogie analoog, maar bij apologie niet apoloog maar apologetisch en bij gerontologie niet gerontologetisch maar gerontologisch.
- Al met al dus eigenlijk wel een inconsequentorische woordvorming. Hè? Hoe zei je... Och, nou ja, lamaar...
Auteursrechtelijk beschermd