Onze Taal. Jaargang 53

Van Woord tot Woord
Pseudo-etymologie

Marlies Philippa

Sinds mensenheugenis staat de etymologie volop in de belangstelling. Taalgebruikers, deskundigen en amateurs, zijn nieuwsgierig naar het ontstaan en de ontwikkeling van woorden. De oude Grieken probeerden de studie van de herkomst der woorden al op een wetenschappelijke manier aan te pakken. Toch kan men zeggen dat de etymologie tot aan de 19e eeuw een pseudo-wetenschap was. Dat valt de wetenschappers van vroeger tijden nauwelijks aan te rekenen: er was nog niet genoeg bekend over taalverwantschappen om over de meeste etymologische kwesties verantwoorde uitspraken te kunnen doen. Men probeerde woorden te verklaren door willekeurige ideeënassociaties, letteromzettingen en -toevoegingen en uit klanksymbolische overwegingen.

Ons komt het lachwekkend voor, maar geleerden van formaat hebben cadaver opgevat als opgebouwd uit de lettergrepen ca van ‘caro’, da van ‘data’ en ver van ‘vermibus’, dus als ‘aan de wormen gegeven vlees’. Het Franse haricot ‘boon’ wist men rechtstreeks uit het Latijnse faba ‘boon’ af te leiden via de tussenvormen fabaricotus en aricotus. En dat het Nederlandse hebben met het Latijnse habere samenhging sprak helemaal vanzelf! Deze twee woorden zijn echter evenmin van eenzelfde stam afkomstig als het Nederlandse aarde en het Arabische ard met dezelfde betekenis.

Fanatisme

Inmiddels heeft de etymologie door de ontwikkeling van de taalwetenschap een wat reëlere basis gekregen, al blijven er vraagtekens. Maar de pseudoetymologie leeft ook nog steeds, zij het buiten de kring van ‘ingewijden’. Zo zegt de heer Stutterheim in een rede van 1960 dat hij vijf jaar eerder bijna iedere maand etymologische proeven ontving van een tachtigjarige ‘die zich na zijn pensionering op vijfenvijftigjarige leeftijd in een klein plaatsje in het oosten des lands had teruggetrokken, met het stellige voornemen de rest van

[p. 170]

de hem op aarde toegemeten tijd te wijden aan taalkundige studiën.’ Daarbij schakelde hij een vergelijkende taalwetenschap in ‘welke hij, niet verontrust door de geschriften van tijdgenoten en voorgangers, in zijn eentje had zitten uitvinden. Aan verschillende talen ontleende woorden, die het ongeluk hadden iets op elkaar te lijken, wezen hem de weg naar de oorsprong. /.../ Zijn keurig handschrift, waarin elke letter dezelfde liefdevolle verzorging had genoten, verried niets van de wilde sprongen die zijn geest zich tussen Chinees, Engels en Grieks (om maar enkele talen te noemen) had veroorloofd’.

Onlangs gaf iemand me een persiflerend krante-artikeltje van een paar jaar geleden; de weerslag van een interview dat Ben Haveman met de Duizenddichter zou hebben gehad. Deze beweert daarin dat het Frans van het Nederlands is afgeleid: histoire komt van ‘het is te waar’. Een andere uitspraak van de Duizenddichter: ‘Wij zeggen: de klok luiden. Klok is afkomstig van: ik lok. En hoorden de boeren op het land die klok dan zei men: hoort, luiden (lieden), wij moeten gaan. Waarom spreekt de Engelsman van ring? Omdat er aan de klok een ring zit. Zo kan het Duitse klingeln worden verklaard uit de kling op de deur.’ Zo gaat dat nog enige tijd door. Duidelijk (?) een grap, deze pseudo-etymologie.

Minder een grap lijkt mij de brief die ik begin oktober kreeg over etymosophia. Er schijnt in Nederland een particuliere homeopathische opleiding te bestaan, die zich naast het ‘gewone’ onderricht bezig houdt met andere vakgebieden die raakvlakken zouden hebben met de speciale vorm van geneeskunst die deze opleiding propageert. Bijvoorbeeld de astrologie. Aan deze ‘wetenschap’ wordt een eigen interpretatie gegeven, waardoor zij voortaan astrosophia kan gaan heten. Iets dergelijks wordt gedaan met de etymologie. Nu heb ik niets tegen alternatieve geneeswijzen, maar van mijn vak moeten ze afblijven.

Azijn tegen het sociale?

Ook de briefschrijfster had zo haar twijfels. Zij volgt de opleiding sinds kort en wilde graag horen wat ik vond van de ‘etymosophieën’ van o.a. azijn en psyche. Hier volgen ze dan. Azijn ‘kun je splitsen in a-zijn en betekent dus anti-zijn of anti-sociaal. Het nuttigen van azijn (een schadelijke stof voor het klassieke homeopathische geneesmiddel) is dus een bezigheid die tegen het “zijn”, het “sociale” ingaat; dat ligt al in het woord besloten’. Je reinste kolder! Het Middelnederlandse aisijn is ontleend aan het Oudfranse aisin, dat zich uit het Latijn ontwikkeld heeft. Het Latijnse woord acidus ‘zuur’ ligt eraan ten grondslag. Een verband met ons woord zijn ontbreekt geheel. In psyche herkent de etymosophia het Duitse ‘ich’; ‘psyche staat voor de sterke, zich ontwikkelende ik-geestkracht’. Onvoorstelbaar! Psyche is een gewoon Grieks woord en betekent ‘geest, ziel’. Etymosophia lijkt me een gevaarlijk soort pseudo-etymologie.

De courante koran

Tenslotte iets wat veel minder dwaas aandoet: de nieuwste verklaring van het woord krant/courant, zoals die staat in het pas verschenen boek Luizen in de pels, waarvan het eerste hoofdstuk in Vrij Nederland Van 6 oktober werd afgedrukt. Daarin leest men: ‘het woord courant komt overigens niet uit het Frans, zoals men graag aanneemt, maar uit het Arabisch, meent Nico Polak. Het is verwant aan het woord koran dat boodschap betekent en het is waarschijnlijk door toedoen van sefardische joden tot Nederland doorgedrongen; die hadden veel Arabische woorden in hun taal. Het idee van de krant, zoals we dat nu kennen, is waarschijnlijk een Arabische uitvinding’. Klinkt niet gek. Toch geloof ik er niet zo in.

In de eerste plaats betekent koran niet ‘boodschap’ (in het algemeen), maar ‘oplezing’ (van de boodschap van God). Bovendien is het de vaste benaming voor het heilige boek van de Islam geworden, waarbij nauwelijks aan de oorspronkelijke betekenis gedacht wordt. Het is best mogelijk dat de krant een Arabische uitvinding is en dat de sefardische joden veel Arabische woorden kenden, maar het lijkt me uiterst onwaarschijnlijk dat Arabieren of joden de naam van het heilige boek van de moslims aan het krantewezen hebben gegeven. En dan nog in verbasterde vorm, met een toegevoegde -t. Ik vrees dat Nico Polak van het Vrije Volk een pseudo-etymologie het licht heeft doen zien.

In de 16e eeuw werden de periodieke nieuwstijdingen, oorspronkelijk van makelaars en handelslieden, courante nouvellen, ‘lopend nieuws’ genoemd. Dat werd in 1619 afgekort tot courant(e) en vanaf 1653 tot krant(e). Courant komt uit het Frans en is uiteindelijk een afgeleide vorm van het Latijnse werkwoord currere ‘lopen’. Koerier stamt van hetzelfde werkwoord. Het is niet toevallig dat ook heel wat kranten ‘De Koerier’ heten. Koerier, ik ben benieuwd wat een inventieve pseudo-etymoloog hiermee weet te doen.