Onze Taal. Jaargang 53

Het Gezegde en Co

J.M. van der Horst

Als enig woord verwarring wekt in de discussie, vermijd het en spreek verder zonder er gebruik van te maken. Veel discussies over democratie, liefde of eerlijkheid zouden erbij winnen als deze woorden zelf ongenoemd bleven. Er is niets op tegen dat de een onder democratie iets anders verstaat dan de ander. Maar het maakt het gesprek zo moeizaam als de partners het toch blijven gebruiken. En een ferme definitie, een gemeenschappelijke definitie, een waarover beide gesprekspartners het eens zijn, gesteld al dat men daartoe kan geraken, lost zelden de tegenstellingen op. Ik ben niet geïnteresseerd in een definitie van creativiteit, maar wel bereid om een gesprek te voeren met Ben Huijskens. (Zie de bijdrage op blz. 165 van dit nummer). Als hij creativiteit opvat als ‘het vermogen van taalgebruikers om voor zichzelf of voor anderen “nieuwe” talige vormen te “scheppen” (zinnen en woorden) op grond van de (onbewuste) toepassing van regels en principes’, dan is mij dat wel. We leven in een vrij land. Ik wijs er slechts op, dat in deze omschrijving van (taal)creativiteit in de eerste helft het verschijnsel aangeduid wordt, in de tweede helft in grote lijnen de verklaring gegeven wordt. Nieuwe talige vormen worden geschapen op grond van de toepassing van regels en principes. Dat zegt Ben Huijskens. Wat voor regels en principes zijn dit? Hoe ontsnapt de taalgebruiker uit de cirkel van een eindige set regels en een eindige set woorden, hoe kan men daaruit ooit iets nieuws maken? Het antwoord van transformationeel-generatief taalkundigen komt dan vroeger of later bij recursieve regels terecht, dat wil zeggen regels die als het ware in hun eigen staart happen en zo steeds opnieuw toepasbaar zijn. Dat is de manier waarop tg-taalkundigen zich voorstellen dat er oneindig veel zinnen mogelijk zijn. Over wat creativiteit in taal is, worden we het wel eens, over hoe zoiets mogelijk is vooralsnog niet.

Sleutelbegrippen

Waarom staan de woorden nieuwe en scheppen tussen aanhalingstekens in Ben Huijskens’ omschrijving van creativiteit? Hoe men creativiteit ook zou willen definiëren, de woorden nieuw, scheppen, of iets van gelijke strekking zal daarbij te pas komen. Sleutelbegrippen. En voor dat je het weet, is de interessante kwestie verschoven naar deze woorden. Het is maar wat je nieuw noemt. Wat is scheppen? De aanhalingstekens plaatsen mij voor een puzzel. Wordt hier bedoeld dat die nieuwe talige vormen (zinnen en woorden) toch eigenlijk zo nieuw niet zijn? Als dat de bedoeling is, zijn we het weer eens. Ik vind tenminste dat wat via recursiviteit ‘geschapen’ wordt, de naam van nieuw nauwelijks verdient. Evenmin trouwens als het ontwikkelen van een grammatica door het taallerende kind. Dat gebeurt op basis van veel aangeborens en voor de rest is het een aanpassing aan en overname van wat het kind om zich heen hoort. Daarin is bitter weinig creatiefs te bespeuren, in welke betekenis van dat woord dan ook. Het echte nieuwe vinden we in het taalgebruik, waar sprekers voor zichzelf of voor anderen nieuwe talige vormen scheppen (zinnen en woorden). Nieuw zonder aanhalingstekens en scheppen zonder aanhalingstekens. Hoe dat kan weet ik niet, maar Ben Huijskens evenmin.

Problems en mysteries

O, maar dat is gewoon een ‘mystery’, zegt Ben Huijskens dan. En daarmee lijkt het gediskwalificeerd als onderwerp van wetenschap. Houd je bezig met ‘problems’. Maar het onderscheid tussen mysteries en problems blijkt bij nader inzien niet zo groot. Wat eerst een mystery was, kan een problem worden. Dat zegt Huijskens zelf, gelukkig. Het komt er op neer, dat de wetenschap op zeker moment bepaalde vragen te lijf kan en andere niet. De eerste soort heet problems, de andere mysteries. Over tien of twintig jaar kan de wetenschap andere vragen te lijf. Mijn stelling was, en is, dat de huidige taalwetenschap, waaronder ook de transformationeel-generatieve stroming daarin, het vraagstuk van 's mensen

[p. 167]

creativiteit niet te lijf kan. Noem het een mystery, dat verandert niets aan mijn stelling.

Dat je ook met een beperkt aantal zinnen liegen kan, is waar. Ik heb het niet ontkend. En dat de creativiteit van Van Gogh niets met onze discussie te maken heeft, is even waar. En als de taalwetenschap zich met mysteries ging bezighouden, zij ex definitione ophielden mysteries te zijn, is iets om te overdenken. Net als de tautologie in het scheppen van iets nieuws.

Tenslotte, liegen, dingen zeggen die niet het geval zijn, plannen maken, herinneringen ophalen, het heeft zonder twijfel te maken met wat Ben Huijskens noemt: de symboolfunctie van taal. Jammer dat nu juist de transformationeel-generatieve taalkunde zo droevig weinig te zeggen heeft over die symboolfunctie. Dat zal ook wel een mystery zijn.