Onze Taal. Jaargang 53

[p. 156]

Toeval of opzet?

E.J. van der Spek - taalbeheerser, Amsterdam

Begin september spande de Bhagwanbeweging een kort geding aan tegen de Nederlandse Dagblad Unie, uitgeefster van NRC Handelsblad. Onderwerp van dit kort geding was een reclame-affiche van NRC Handelsblad waarop Bhagwan stond afgebeeld onder de tekst: ‘Profeet of profiteur?’ De raadsman van de Bhagwan-beweging stelde dat zijn cliënten door deze affiche in hun gevoelens en religieuze beleving werden gekwetst. De raadsman van de NDU betoogde echter dat het opschrift ‘Profeet of profiteur’ een ware mededeling is, omdat de mening over Bhagwan zich tussen deze twee uitersten begeeft. Bovendien maakt de Bhagwan-affiche deel uit van een serie die volgens hetzelfde principe is opgebouwd: er worden steeds twee uitersten in een discussie aangeboden (bijvoorbeeld in de tekst ‘Vernieuwing of verdwazing’ boven de afbeelding van een punk), waarna duidelijk gemaakt wordt dat NRC Handelsblad in deze discussie een genuanceerd standpunt inneemt. De eis - verwijdering van de affiches en stopzetting van de reclame - werd door de Amsterdamse rechtbank afgewezen.

Addertje

Hoewel hiermee de kwestie van de baan lijkt te zijn, zit er toch nog een taalkundig addertje onder het gras. Het is namelijk de vraag of de tekst ‘Profeet of profiteur’ wel, zoals de advocaat var de NDU meent, als ‘ware mededeling’



beschouwd kan worden. De constructie lijkt onschuldig genoeg; of is in deze tekst een nevenschikkend voegwoord dat twee gelijkwaardige woorden of woordgroepen verbindt. Het venijn schuilt in dit geval echter in het woord gelijkwaardig. Syntactisch zijn de beide woorden inderdaad gelijkwaardig, maar in het feitelijke taalgebruik treedt er een lichte asymmetrie op die duidelijk wordt wanneer je de volgorde omkeert: ‘Profiteur of profeet?’ Hoewel de volgorde van de leden bij nevenschikking door of in principe vrij is (zie M.C. v.d. Toorn in De Nieuwe Taalgids 65 (1972), p. 105) lijkt in het taalgebruik het laatste lid een duidelijke voorkeur te krijgen. Anders gezegd: bij de vraag ‘Profeet of profiteur’ wordt gesuggereerd dat de lezer de laatste mogelijkheid moet kiezen.

Geen geïsoleerd verschijnsel

Met behulp van een kleine selectie uit de advertenties van de afgelopen weken is aannemelijk te maken dat het hier niet om een geïsoleerd verschijnsel gaat. Enkele voorbeelden: ‘Is dit de manier waarop u declareert na een zakenreis?’ (boven een afbeelding van een rommelige stapel papieren) ‘Of maakt u gebruik van de Eurocard?’ (reclame voor de postgiro); ‘Moet u straks elk dubbeltje omdraaien of kijkt u niet op een peseta?’ (advertentie van een pensioenadviseur); ‘Blijft Griekenland een mythe... of wordt het werkelijkheid?’ (Grieks verkeersbureau, Olympic Airways); ‘Drink je omdat je het zo moeilijk hebt? Of heb je het zo moeilijk omdat je drinkt?’ (Jellinek Centrum). In al deze gevallen wordt de lezer met zachte drang aangeraden de tweede mogelijkheid te kiezen. Ook NRC Handelsblad maakt gebruik van deze constructie. Zo staat er boven een bon waarmee men zich op deze krant kan abonneren de tekst ‘Straks of meteen?’ met daaronder: ‘Van uitstel komt afstel’.

Bij mijn speurtocht naar of-constructies heb ik geen vraagzinnen gevonden waarbij het eerste lid werd ‘aanbevolen’. Bij bewerende zinnen die gebruik maken van of is dit echter wél het geval. Twee voorbeelden hiervan zijn de beide volgende politieke leuzen:

Mussert of Moskou? (leus voor de N.S.B.)
Freiheit oder Sozialismus? (leus voor de C.D.U.)

In beide gevallen wordt men verondersteld de eerste mogelijkheid te kiezen (voor een nadere analyse van deze leuzen zie G. Verhoeven, ‘Het gebruik van tegenstellingen in politieke leuzen’, in: Tijdschrift voor Taalbeheersing 2 (1980), 3, 260-263).

Een verklaring voor dit verschil tussen vragende en bewerende zinnen heb ik niet. Het is mogelijk dat het intonatiepatroon van vraagzinnen, waarbij de stijgende toon het laatste gedeelte van de zin enigszins benadrukt, doorwerkt in de geschreven tekst. Ik houd mij aanbevolen voor andere voorbeelden en verklaringen. Voorlopig blijft het echter wel de vraag of NRC Handelsblad inderdaad zo onpartijdig is als zij zich wenst te presenteren.