Onze Taal. Jaargang 53

PEE en EF -een kwestie van Latijn

Hans den Besten - Instituut Algemene Taalwetenschap, Universiteit van Amsterdam

In de vierkantjes-rubriek van Onze taal 52 van juli/aug. 1983 brengt P.C. Uit den Boogaart een brief van een zekere ‘C.F.G. te H.’ ter sprake die handelde over de namen van onze medeklinkertekens. Waarom heet de P pee en niet ep, en, omgekeerd, waarom noemen we de F ef en niet fee? De rubriekschrijver moet bekennen, dat hij het niet weet, al heeft hij wel een oplossing voor de namen ha, ka, ku en iks. Ka wordt gezien als afgeleid van het Griekse kappa, en ha als afgeleid van een letternaam hacca, die te reconstrueren valt op grond van Frans hache en Italiaanse acca. De Q zou ku heten naar de vaste verbinding QU, en iks zou komen van iksi uit het Griekse ksi. Op bijna al deze verklaringen valt wel iets aan te merken. Ka en iks hebben inderdaad iets met kappa en ksi te maken, maar op een andere manier dan hierboven gesuggereerd. Ha is niet afgeleid van hacca, al is er wel degelijk een verband met het Italiaanse acca. Alleen de uitleg voor ku is juist, al valt er meer over te zeggen.

Latijnse oorsprong

De oorsprong van de meeste letternamen moet worden gezocht in het Latijn. Als we afzien van Y en Z, en ook van J, V en W, dan mag zelfs gesteld worden, dat de namen van alle overige lettertekens zonder uitzondering uit het Latijn afkomstig zijn. Dat is niet het geval bij J, V en W, omdat deze letters als zodanig niet in het Romeinse alfabet voorkwamen. Weliswaar waren V en U in die tijd varianten van één letter, die een oe en een tweelippige (Engelse) w moest weergeven, maar dat maakte de V nog niet tot een apart teken. Een beetje anders ligt het bij Y en Z. Deze twee vormen een Grieks appendix in het Romeinse alfabet, overgenomen om Griekse leenwoorden correct te kunnen weergeven, en ze werden met de Griekse namen hu en dzêta aangeduid. Dzêta heeft natuurlijk geleid tot ons zet. Met hu is het minder fortuinlijk verlopen. Klankveranderingen in het Grieks en het Latijn vormden hu om tot i. De Y werd daarom herbenoemd als i graeca ‘Griekse i’, d.w.z. i grec. Om begrijpelijke redenen hebben wij het meestal over ei. Overigens blijkt uit de afleiding van de naam van Z, dat het terugvoeren van ha en ka op hacca en kappa minder waarschijnlijk is. Dat had hak en kap moeten wezen, zoals ook het Duitse Jot voor J met Grieks jota in verband gebracht kan worden.

Met deze kennis gewapend kunnen we onze Latijnse medeklinkernamen aan een onderzoekje onderwerpen. Als we de namen voor de drie moderne medeklinkertekens J, V en W apart zetten, kunnen de Latijnse medeklinkernamen in drie groepen onderscheiden worden: de groep volgens het patroon M(edeklinker)+ee, de groep volgens het patroon e+M(edeklinker) en een groep die daar schijnbaar niets mee te maken heeft. In het onderstaande overzichtje heb ik de Griekse naam zet tussen haakjes gezet:

Latijnr		Modern
Mee	eM	andere
bee	ef	ha	jee
cee	el	ka	vee
dee	em	qu	wee
gee	en	iks
pee	er	(zet)
tee	es

De regel die bepaalt, of een letternaam onder het patroon Mee en onder het patroon eM valt, is gemakkelijk te doorgronden, als de namen van C en G op klassiek-latijnse wijze worden uitgesproken, d.w.z. als kee en ghee, waarbij gh van nu af aan staat voor de klank van G zoals in Duitse Gasse. Letters die klanken weergaven die niet ‘aangehouden’ kunnen worden, kregen van de Romeinen namen volgens het patroon M+ee. Letters die klanken weergaven die net als klinkers ‘aangehouden’, d.w.z. gerekt uitgesproken, kunnen worden, kregen namen volgens het patroon e+M. De laatste groep werd aangeduid als die der halfklinkers of semivocales, de eerste groep als die der mutae of stomme letters. De indeling van de letters op grond van hun klankwaarden in klinkers, halfklinkers en stommen (zeg maar: nietklinkers) hadden de Romeinen van hun Griekse

[p. 125]

leermeesters. Hun beslissing om deze indeling ook in de letternamen tot uitdrukking te laten komen, was eigen vinding.

Uitzonderingen

De overige Latijnse medeklinkernamen geven door hun vorm eigenlijk al aan, of de desbetreffende letters tot de half klinkers of tot de stommen gerekend werden. Als we abstraheren van de specifieke klinkers die in de namen gebruikt worden, blijkt X bij de halfklinkers te horen (patroon: Klinker- +Medeklinker), terwijl H, K en Q onder de stommen vallen (patroon: Medeklinker+Klinker). Deze vier medeklinkers hebben om bijzondere redenen namen met afwijkende klinkers toegewezen gekregen. Bij mijn uiteenzetting van deze redenen zal ik het rijtje ‘andere’ namen van onder naar boven afwerken. De X werd tot de halfklinkers gerekend, omdat ks vanwege het s-gedeelte kan worden ‘aangehouden’. Oorspronkelijk was de naam van de X dan ook eks, zoals nu nog in sommige talen gebruikelijk. Toen echter het besef doorbrak, dat X eigenlijk C+S, d.w.z. een combinatie van een stomme met een halfklinker, was, werd eks vervangen door iks. De klinker i in deze naam schijnt op grond van de i in de Griekse letternaam ksi gekozen te zijn.

Bij K en Q liggen de zaken ingewikkelder. Het Latijnse alfabet beschikte over drie tekens voor de k: C, K en Q. Omdat van deze drie C het algemeen gebruikte teken was, en dus volgens het patroon M+ee kee werd genoemd, waren er voor de namen van de gelijkluidende letters K en Q andere klinkers nodig. Q werd qu (spreek: koe) genoemd naar de vaste verbinding QU die enkel diende om kw in de spelling van koe (schrijf: CU) te kunnen onderscheiden, aangezien U oe of w kon zijn. De K, die eigenlijk functieloos was, werd toch nog gebruikt in een paar archaïserende spellingen als Kalendae en Karthago (naast regelmatig Calendae en Carthago), maar alleen in combinatie met A. Vanwege de vaste verbinding KA kreeg K de naam ka. De verbindingen QU en KA zijn restanten van oudere spelling-conventies in het Latijn. In archaïsch Latijn was er namelijk de tendens, om de drie tekens voor k alleen in bepaalde combinaties te laten optreden: CE-CI-KA-QU-QU. De naam qu (koe) gaat dus via de verbinding QU (kw) terug op een oudere spelling waarin QU nog als koe kon worden uitgesproken zoals bij voorbeeld in MARQUS. De conventie om QO en QU te schrijven hadden de Romeinen, mèt het West-Griekse alfabet, van de Grieken, die in de archaïsch-Griekse spelling onderscheid maakten tussen QO, QU en KA, KE, KI, waarmee uitspraakverschillen van de k op grond van de volgende klinker tot uitdrukking werden gebracht. De Romeinen hebben dit systeem nog weten te verfijnen, omdat de C, d.w.z. de Griekse gamma, onder invloed van de Etrusken, die geen gh kenden en de C als k lazen, van een teken voor gh evolueerde tot een teken voor k (en gh). De keus voor de verbinding KA i.p.v. KE, KI is waarschijnlijk gedaan op grond van kappa, de Griekse naam voor K. Er is dus indirect, via KA, een verband tussen kappa en ka.

Rest nog de naam voor H. Om onduidelijke redenen werd de H tot de stommen gerekend. Maar de H is nooit hee genoemd, omdat de h, onder invloed van de Griekse grammatica, niet als een klank werd gezien, maar als het aanblazen (aspireren) van een andere klank, bij voorbeeld een klinker. Het is de vraag, waar de naam ha zijn a vandaan heeft. Van een oudere naam hacca is niets bekend, want de Romeinen gebruikten dat soort namen niet en de West-Griekse H heette hêta (verg. het verband tussen ka en kappa). Wilhelm Schulze heeft in een opstel uit 1904 gesuggereerd, dat ha gevormd is naar halitus ‘adem(tocht)’ (zeg maar: aspiratie). Onder normale omstandigheden had Latijns ha in Romaans a moeten veranderen, maar volgens Schulze is ha via de vormen hah-ah- ach-ak in akka overgegaan. Hij verwijst hierbij naar een Romeins grammaticus die de naam van de H beschrijft als ah. Deze slot-h zou ha, net als de tussenwerpsels va en pro, erbij gekregen hebben naar analogie van het tussenwerpsel ah. Nu zijn overgangen van h naar ch en van ch naar k in het Latijn niet onbekend (zo werden de tussenwerpsels ah, vah en proh ook wel met een ch uitgesproken), en dus is de verandering van de letternaam (h)ah in ach en ak heel goed mogelijk. Van de laatste twee vormen waren Schulze geen voorbeelden bekend, maar bij de Italiaan Machiavelli is de vorm ak te vinden, geschreven als hac. Het heeft er dus alle schijn van, dat Frans hache en Italiaans acca van ha afkomstig zijn, hoe vreemd dat ook moge klinken.