Onze Taal. Jaargang 53

[p. 120]

Terugbellen

A. Sassen - hoogleraar Nederlandse taalkunde, Groningen

Het werkwoord ‘terugbellen’ is van toepassing in een situatie als de volgende:

A telefoneert naar B:

a.	B neemt de telefoon op, op een voor hem ongelegen moment, en zegt tegen A: ‘Ik bel (je) straks terug’.
b.	C in plaats van B neemt de telefoon op en zegt tegen A: ‘Ik zal B vragen of hij u straks terugbelt’.

In beide gevallen (het door A beoogde telefooncontact met B is, in eerste instantie, wel of niet tot stand gekomen) heeft terugbellen de betekenis die Van Dale (10e druk) opgeeft: ‘bellen, telefoneren naar iemand die eerder opgebeld heeft’ (versta: náár de bij het genoemde werkwoord te denken handelende persoon). Ik zal dit terugbellen verder aanduiden als terugbellen-1 (Tb-1)

Het valt mij op (maar anderen niet) dat het antwoord terugbellen door sommigen ook gebruikt wordt in een situatie als de volgende:

A belt naar B, C in plaats van B neemt de telefoon op en zegt tegen A: ‘Wilt u over een uurtje terugbellen?’ Hier betekent terugbellen ‘opnieuw, nog es bellen’, verder aan te duiden als terugbellen-2 (Tb-2).

In Tb-1 heeft terug een betekenis die het in veel overeenkomstig gevormde werkwoorden heeft: terugbijten, teruggroeten, terugplagen, terugpraten, terugschelden, terugschreeuwen, terugschrijven, terugseinen, terugslaan, terugvragen, enz. In alle gevallen gaat het (of kan het gaan) om een handeling (b.v. een ‘taaldaad’) die van B naar A gaat nadat eerder dezelfde handeling van A naar B is gegaan: B verricht die handeling van zíjn kant, op zíjn beurt, in reactie op die van A.

In Tb-2 heeft terug de betekenis ‘opnieuw, nog een keer’. Van terug in deze betekenis zegt het WNT dat het, afgezien van enkele samenstellingen, alleen in Zuid-Nederland bekend is¹). Als samenstelingen met dit terug vermeldt het WNT, afgezien van de verouderde werkwoorden terugbestellen en terugverschijnen, uitsluitend terugkomen, dat behalve ‘wederkeren’ (Hij kwam najaren terug - terug = back) ook ‘nogmaals komen’ betekent, bijvoorbeeld in een heel gewone spreektaalzin als 1:

1. De dokter zei, ik moest terugkomen. Het WNT zegt van dit gebruik van terugkomen, dat het waarschijnlijk ontstaan is uit terugkomen ‘wederom op de plaats van uitgang komen’, waarbij terug de onder dit woord vermelde betekenis ‘wederom, opnieuw’ gekregen heeft. Hoe men zich die wijziging moet voorstellen zegt het er niet bij. Dat blijft dus nog de vraag. De vraag die ons naar aanleiding van terugbellen bezighoudt is: hoe is dit werkwoord aan zijn Tb-2 betekenis gekomen? Alsook: van wanneer dateert het en hoe algemeen is het? Over dit laatste hoop ik uit reacties van Onze Taal-lezers wat meer te weten te komen²). Wat de eerste vraag betreft: men zou aan een soort analogie met een werkwoord als terugkomen kunnen denken, maar een dergelijke analogie, in de zin van ‘naar het voorbeeld van’, lijkt me niet aannemelijk en ook niet gemakkelijk aannemelijk te maken.

Weer en terug

Mijns inziens verdient de volgende zienswijze overweging.

De betekenis ‘naar het punt van uitgang van de “beweging”’ heeft in het Nederlands niet alleen terug, maar ook weer (weder) (en weerom, maar dit laat ik er verder buiten), dat behalve ‘terug’ (back) ook en vooral ‘opnieuw, andermaal, nog es’ (again) betekent. Laten we resp. van weer-(a) en weer-(b) spreken. Weer-(b) hebben we bij voorbeeld in Ik bel niet weert! Daarin vormen weer en bellen geen (scheidbaar) samengesteld werkwoord, veer is bijwoordelijk zinsdeel.

Met weer-(a) hebben we te maken in heen en weer, over en weer en in zulke samenstellingen als weerkomen, weerkeren, weerbrengen, weervinden, te gebruiken in zinnen als de volgende (accent op weer):

2.	Hij leent boeken maar brengt ze niet weer.
3.	Zulke dagen keren niet weer.
4.	Zo'n klein balletje vind je in dat hoge gras niet weer.
5.	De kat was weg en bleef weg, hij kwam niet weer.

Zin 5 is dubbelzinnig: De kat kwam weer kan ook betekenen: ‘De kat kwam andermaal, opnieuw’.

In hoeverre zijn met weer-(a) samengestelde werkwoorden als de vier genoemde (in Van Dale te vinden) werkwoorden algemeen, gewoon? Ik heb de indruk dat ze lang niet voor iedereen tot de ‘gewone’ woordenschat behoren, maar voor velen in enig opzicht wat bijzonder zijn: óf 1) min of meer ouderwets, tikkeltje statig of iets dergelijks, óf 2) ‘dialectisch’. Het eerste geldt het sterkst voor de woorden met weder-, bij voorbeeld wederkeren, wederkomen e.d., die voor mijn gevoel ook duidelijker samenstellingen zijn, terwijl weer in zinnen als 2-5 ook als bijwoordelijke bepaling zou kunnen worden opgevat. Hoe dit zij, werkwoorden als die van 2-5 hebben concurrenten in samenstellingen met terug: terugbrengen, terugkeren, terugvinden, terugkomen, die stuk voor stuk wél heel ‘gewoon’ zijn. Dat wil zeggen: in het ABN, niet in sommige dialecten - en daarmee komen we op 2 van daarnet-, o.a. niet in het Gronings.

Streekgebonden

In het Gronings bestaat terug (trogge,...) alleen in de betekenis ‘achteruit’ en zijn werkwoorden als terugkomen, terugbetoalen, terughoalen e.d. hollandismen. Het Gronings kent in de plaats daarvan alleen samenstellingen en woordgroepen met weer of weerom. Dit gegeven zou een verklaring van Tb-2 kunnen inhouden: terugbellen ‘nog es bellen’ is een geval van een bepaald soort hypercorrectie. Dat wil in dit geval dan zeggen: het taaleigen weer wordt in het ABN ook vervangen door het van buitenaf komende terug waar het zou kunnen (moeten) worden gehandhaafd, anders gezegd: als Die vin je niet weer vervangen ‘moet’ worden door Die vin je niet terug wordt Ik bel wel weer (again) hypercorrect (en dus feitelijk foutief) vervangen door Ik bel wel terug.