Onze Taal. Jaargang 53

[p. 105]

Van woord tot woord
Vreemde valuta

Marlies Philippa

Het is vakantietijd. We gaan naar het buitenland. Velen van ons tenminste. We mogen vreemd geld hanteren. Gelukkig heeft het streven naar Europese eenheid binnen de EG zich nog niet uitgestrekt tot het muntenstelsel. Eén van de charmes van een bezoek aan het buitenland is immers het omgaan met buitenlands geld. Ook als je gewoon Nederlands kunt blijven spreken, zoals in Vlaanderen geeft onder andere het verschillende muntstelsel je toch het heerlijke gevoel tijdelijk weg te zijn uit eigen land.

Vreemde valuta. Valuta heeft te maken met value ‘Vaarde’. Valuta betekent een wettig, een ‘Valabel’ betaalmiddel. Geld dat een vastgestelde waarde heeft, ook al kan het vreemd zijn. In België, Luxemburg en Frankrijk is de munteenheid de frank. Oorspronkelijk een Franse, een Frankische munt. In 1360 werd de eerste frank geslagen. Onder koning Jean II, de koning der Fransen/Franken. Zo stond het ook op de munt: Francorum rex. Vandaar de naam: franc! De oudste frank was een gouden munt. Later kwamen er ook zilveren. De waarde was een livre, een pond. In de 17e en 18e eeuw waren de termen franc en livre synoniem.

Franken niet altijd uitwisselbaar

De Luxemburgse frank bestaat nog niet zo lang. Pas sinds 1913. De Belgische en Luxemburgse frank zijn in waarde op elkaar afgestemd. Je zou dus denken dat ze in beide staten door elkaar gebruikt zouden kunnen worden, maar dat is niet helemaal waar. Met Belgisch geld kun je in Luxemburg goed terecht, maar andersom is het moeilijker. Luxemburgs papiergeld wordt in België nog wel geaccepteerd, maar Luxemburgse muntjes zijn er waardeloos.

De frank had dus de waarde van een pond. In Engeland en in veel andere landen is het pond nog steeds het betaalmiddel. Een pond was aanvankelijk een gewichtsaanduiding. Een vast gewicht, dus een vaste hoeveelheid van even zware zilveren penningen was een pond. Vanaf de twaalfde eeuw ging het alleen nog maar om het aantal munten, werd er niet meer gewogen. Dat gaf de mogelijkheid de penningen lichter te maken. De metaalwaarde speelde geen directe rol meer. Een pond wordt aangeduid door de letter L, de £. Nog steeds. De L van livre = pond. Ook de Italiaanse lira/lire betekent pond.

De munteenheid van onze buren in het oosten heeft eveneens te maken met gewichtsaanduiding. Een mark was oorspronkelijk een merkteken, later een metaalstaaf van een bepaald gewicht. In het Middelnederlands betekende marc ‘gewicht van een half pond zilver’. Een mark werd een rekenmunt voor gemunt goud en zilver.

Franken, marken en kronen. In de Scandinavische landen betaalt men nog met kronen. De vroegste kronen kwamen uit Frankrijk. Een kroon was een gouden munt met een gekroond wapen. De namen van ponden, franken, marken en kronen zijn gemakkelijk te duiden. Maar hoe zit het met schellingen, penningen en duiten? Voor duit denkt men aan een werkwoord dat ‘afslaan’ betekent. Een duit zou een afgeslagen stuk edel metaal zijn. De etymologie van schelling is onbekend en bij penning wordt wel aan een verband met ‘pand’ gedacht, maar ook dat is heel onzeker.

In Engeland heb je shillings en pennies, schellingen en penningen, en vroeger had je er ook guineas. De guinea die voor het eerst in 1663 geslagen werd, was bedoeld voor de handel op Guinea in West-Afrika en was gemaakt van goud uit Guinea.

De Amerikaanse daalder

Een duit is nu vreemd voor ons en een cent zal het weldra zijn. Een cent is een honderdste en is te vergelijken met de Franse en Belgische centime. In Egypte is een honderdste pond een piaster. Het woord piaster komt uit het Italiaans. Een piastra was een metalen plaatje. Een duit kennen we eigenlijk vrijwel alleen nog maar uit de uitdrukking ‘Een duit in het zakje doen’.

Ook een daalder is niet gangbaar meer. Dat in tegenstelling tot de rijksdaalder. Wel horen we vaak genoeg zeggen: ‘Op de markt is uw gulden een daalder waard’. Maar lang niet iedereen weet wat de waarde van een daalder is! Daalder werd vroeger daler genoemd. Een daler was van oorsprong een Duitse munt, een Taler. Uit het zilvererts van het Joachimsdal werd de Joachimstaler, de Taler geslagen. Het Nederduitse of Nederlandse woord daler ontwikkelde zich in Amerika tot dollar!

Het is merkwaardig hoe gauw je in het buitenland gewend raakt aan een vreemd muntstelsel. In het begin ben je steeds aan het omrekenen, maar bij terugkomst ook. Dan vanuit het normaal geworden vreemde geld. Omrekenen naar florijnen, naar guldens, gouden munten die geslagen werden in Florence.