Onze Taal. Jaargang 53

[p. 93]

[Nummer 6]

[p. 94]

Het moderne Indonesisch en onze taal

J. Prins - em. hoogleraar Volksrecht van Indonesië, Utrecht

Wat hier volgt is een serie aantekeningen, gemaakt na een maand verblijf in Indonesië, waarbij tamelijk veel Indonesische kranten werden gelezen.

Zij, die het grote land, thans bekend als de Republiek Indonesië, menen te kennen - zoals ondergetekende, die er vele jaren heeft doorgebracht - weten, dat op de grondslag van de meest algemene omgangstaal, het veelsoortige Maleis, zich een moderne cultuurtaal heeft ontwikkeld, hèt Indonesisch. Deze taal heeft zelfs het Javaans, hoewel het ± 50 miljoen sprekers heeft en een eigen letterkunde van betekenis had, naar de achtergrond verdrongen. Om over Sundanees, Balinees, Makassaars (en wat men meer wil noemen) te zwijgen. Heeft het Nederlands in dit moderne Indonesisch veel sporen nagelaten? Dat was de vraag, die ik, als ‘oud-Indischgast’ mij stelde. Niet alleen artikelen, verslagen van redevoeringen, maar ook zoveel mogelijk advertenties werden geraadpleegd. Die waren heel leerzaam.

Aanpassing van de spelling

Nu heb ik, hoewel ik sinds midden 1946 in Nederland woon, regelmatig moderne Indonesische teksten onder ogen gehad. Het is mij dus niet onbekend, hoe bijna stormachtig snel het moderne Indonesisch zich ontwikkeld heeft, en vooral ook, hoe het uit allerlei hoeken zich vreemde woorden toeëigende en die aanpaste aan de eisen van de eigen tong. Niet weinig heeft het te danken aan zijn moderne letterkundigen, aan b.v. Alisjahbana of Mochtar Lubis of wie men verder noemen wil.

Intussen heeft men - ook dat zal velen bekend zijn - een nieuwe spelling ingevoerd. Die zou beter aansluiten bij die van de belangrijkste zustertaal, het Maleis van Malakka of, zoals men wil, van Malaysia.

De oude spelling dateerde uit de Nederlandse tijd, was gebaseerd op het Nederlandse stelsel. Al bijna onmiddellijk na de tweede wereldoorlog had men voor de klank ‘oe’ het symbool u ingevoerd. (De u-klank, als in het woord buren komt in die talen niet voor). Maar veel ingrijpender is genoemde nieuwe spelling. Misschien is het nuttig voor vele lezers, het belangrijkste daarvan even te noemen. Daar zijn dan de veel voorkomende medeklinkers tj en dj, nu weergegeven met de symbolen c en j. Bij voorbeeld oude spelling: tjoeka (= azijn) nú geschreven: cuka; djoega (= ook) wordt juga. Wie alleen de oude spelling kent, zal ‘in poci’ het lang geleden overgenomen leenwoordje: potji (potje) niet herkennen. En de vele woorden, die beginnen met de neusklank nj (b.v. njata = werkelijk, waar) vangen nu aan met ny - dus: nyata.

Uit het Arabisch geleende woorden, die met scherpe g-klank beginnen, zoals ‘choesoes’ (= bijzonder, afzonderlijk) krijgen nu kh, dus khusus. Wat trouwens meer overeenkomt met de Indonesische tong, die met zo'n ‘ch’ doorgaans nooit goed overweg kan. Natuurlijk zijn er al heel lang in het Maleis, van ouds schippers- en handelstaal, allerlei woorden aan het Nederlands ontleend, al sinds de tijd van de Verenigde Oostindische Compagnie, die in het oude Batavia haar middelpunt had. Daar is bij voorbeeld het woord bèngkel, nog steeds in advertenties druk gebruikt. Afgeleid van het woord winkel, heeft het nog steeds de betekenis van werkplaats, constructie-werkplaats. Ik noem verder: anduk (= handdoek), andil (= aandeel), bir (= bier), bis (zowel voor brievenbus als voor autobus), bistek (= biefstuk), pompa, bor (= boor), buncis (= boontjes), lampu (= lamp; overigens zijn er daarvoor ook ettelijke eigen Indonesische woorden), dos (= doos), dusin of lusin (= dozijn), duit (= duiten, geld: uitspraak: doe-it), mangkir (= mankeren), maskapai (= maatschappij, gewoonlijk in de betekenis van onderneming, handelsonderneming; voor ‘samenleving’ gebruikt men masyarakat), palsu (= vals) waarvan afgeleid is: pemalsuan (= vervalsing) en me-malsu-kan (= vervalsen).

Advertenties

Anders dan journalisten en sprekende ministers, die ongetwijfeld geleerd en ‘modern’ willen zijn, hebben adverteerders de behoefte, om zich tot een breed publiek te wenden. Hieruit een kleine bloemlezing, anno 1983:

baskom (= waskom), kompor gas (= gaskomfoor), di-kontrak-kan (= te huur aangeboden), terima kost (= wij nemen kostgangers aan; véél gebruikte term), arloji (= horloge); evenwel wordt een polshorloge steeds jam tangan (= klok/hand; handklokje) genoemd.

Een kleine toelichting voor wie met deze taal niet vertrouwd is: di-kontrakkan heeft een voorvoegsel di (prefix) dat het woord een passieve betekenis geeft; met het achtervoegdel kan daarbij zou de letterlijke vertaling zijn, ‘(om te) worden verhuurd’. Overigens heeft di gehecht aan een zelfstandig naamwoord de betekenis in: dirumah = in (het) huis. (Ik gebruik hier maar de Nederlandse termen, die ieder van zijn jeugd af kent). Verder moet men rekening houden met het feit, dat in leenwoorden, waarin f of v voorkomt, die medeklinker altijd als p zal worden uitgesproken - zie palsu (= vals). Het genasaliseerde ‘memalsukan’ is actief in betekenis.

Terug naar de advertenties: kontan, veel gebruikt, heeft de meer algemene betekenis ‘dadelijk’ gekregen. Zo: kontan kěras = op staande voet...

(bij voorbeeld ontslaan!). Een perceel bouwgrond heet dikwijls kapling (afgeleid van kaveling). Kool dan wortel. Hoewel het Indonesisch ook het woord kubis daarvoor kent, gebruikt één adverteerder de Nederlandse woorden èn spelling. ‘Wortel’ wordt vaak uitgesproken: bortol. (dan = en).

‘Ter overname aangeboden’ wordt weergegeven met: di over kan of di oper kan, van het Nederlandse over. Verder: pianostemmer, kursus, kaos (= schoen, laars), komplit, les renang (= zwemles), onderhoud, gesmoorde kip, koper (= koffer), omzet, kapster, indekost (één woord, zie terima kost), kulkas, brandkas, oven (Nederlandse betekenis), es batu (= staven ijs), bata beton (= betonnen bouwstenen). Verder woorden die niet bepaald

[p. 95]

Nederlands zijn, zoals status, personalia, transaksi, menajemen of menagement, kosmetik, mesin las listrik (= elektrische lasmachine).

Journalisten, ministers en anderen

Onlangs gebruikte een Indonesische minister in een toespraak tot een vergadering van bestuursambtenaren (in Atjeh) de term ‘kortsluiting’ in overdrachtelijke zin. Er is geen Indonesisch woord voor. Maar soms vindt men Nederlandse woorden gebruikt, waar men die niet zou verwachten, of onvermijdelijk zou vinden. In een artikel over ziekenhuisbeheer wordt het woord ‘bezoek’ gebruikt, en het uur waarop men patiënten (pasien-pasien) kan bezoeken, heet ‘jam bezoek’.

Eveneens wordt opneming in een ziekenhuis bijna steevast genoemd: di-opname (opgenomen worden). Aanbevolen wordt als geschenk de zieken een ‘dos apel’ (Australische appels) te geven, verkrijgbaar bij de ingang... (Wie had daar bijzonder belang bij?). Ziekten kunnen zijn ‘pisik’ of ‘mental’. In een ander artikel trof mij de uitdrukking: ‘tidak klopnya’... het één klopt niet met het ander... Letterlijk: ‘zijn-niet-kloppen’; nya is een possessief suffix voor de derde persoon enkelvoud. Ongetwijfeld zou ‘klop’ worden uitgesproken als ‘kelop’ met een ‘schwa’ (hier toonloze e tussen k en 1), aangezien de Indonesische tong de uitspraak van twee medeklinkers achter elkaar steeds vermijdt. Oude voorbeelden hiervan zijn ‘sětoran (= storting (van geld) en sěkoci = schuitje). De ‘o’ is die van ‘bot’.

In het woordenboek van Teeuw en Poerwadarminta zijn daarvan genoeg voorbeelden te vinden (het wachten is, sinds jaren, op een nieuwe druk, aangevuld, en in nieuwe spelling).

En wie van Jakarta naar Bogor (het oude Buitenzorg) rijdt, passeert doorgangen, waarop al uit de verte hem het woord tarif tol toelacht.

De moderne Indonesisch-schrijvende journalist, vooral hij die financiële, economische of politieke zaken behandelt, heeft een groot aantal leenwoorden nodig. Die zijn zeker niet altijd direct of indirect van Nederlandse herkomst. Een bepaald of liever onbepaald aantal zou men internationaal kunnen noemen. Bij voorbeeld: industri, hang(g)ar, panorama, prospek, kuota (= quota), terorisme, resesi (recessie).

Opmerkelijk is de algemeen doorgevoerde verandering van zéker via het Nederlands overgenomen woorden op ‘-teit’, zoals universiteit, stabiliteit, (waarbij de ‘ei’ doorgaans werd uitgesproken als ‘è’). Deze uitgang is vervangen door ‘-tas’. Zodat je nu tegenkomt: universitas (u = oe!), setabilitas, likuiditas, obyektivitas, enz.

Wij hebben vele Nederlandse bastaardwoorden, die eindigen op ‘-atie’, zoals naturalisatie, observatie. Het schijnt dat deze uitgang, in de schrijfvorm ‘asi’, veel promotie heeft gemaakt in het moderne Indonesisch. Afgezien van de juridische term wanprestatie, die in gebruik is, hierbij een kleine bloemlezing:

manupulasi (doorgaans in de zin van bedrog, ambtelijke knoeierij met geld, corruptie), ventilasi, irrigasi, emansipasi, argumentasi, reparasi, organisasi, reboisasi (herbebossing: nijpend vraagstuk in modern Indonesië), komunikasi, lokasi, devaluasi, rekonsiliasi; verder natuurlijk: modernisasi. En veel meer ... Daarvan schept men, overeenkomstig het taaleigen, de nodige afleidingen, zoals de actieve werkwoordsvorm berkomunikasi, of het passieve di-koordinaso-kan (= gecoördineerd worden). Maar van inventarisasi wordt gevormd: meng-inventarisir (= inventariseren, boedelbeschrijven).

Ik noemde reeds de overgenomen juridische term wanprestatie. Op dit gebied is er meer te vinden, om van medische termen (bij voorbeeld) te zwijgen! Maar dit verhaal zou te uitgebreid worden voor Onze Taal. Er valt m.i. wel een diepergaande studie van de Nederlandse taal-invloed te maken! Niet slechts die van een reiziger...