Wat is een chronogram?
Chronogrammen, ook wel chronica, incarnaties, jaartalverzen of jaarschriften genoemd, zijn gedichten, verzen, spreuken of aforismen waarvan de woorden zijn opgebouwd uit letters die een bepaalde cijferwaarde hebben. Als u deze waarden samentelt, krijgt u als uitkomst een getal, een jaartal. Die letters met de bijbehorende cijferwaarden zijn:
M = 1000, D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, W = VV = 10, U = V = 5, Y = IJ = II = 2 en J = I = 1.
Doordat de chronogrammist deze Romeinse lettercijfers in de tekst accentueert, krijgt het schrift een extra dimensie, namelijk de dimensie van tijd.
Een voorbeeld ter verduidelijking. Ik zou chronogrammen willen vergelijken met de zogenaamde dubbelbeelden van de schilder Salvador Dali. Deze surrealist schilderde in 1940 volgens een - zoals hij het zelf omschreef - ‘paranoïde critische methode’ het nu beroemde doek Slavenmarkt. Als u dit schilderij goed bekijkt, ziet u tussen de mensenmassa op het marktplein het borstbeeld van Voltaire opdoemen, gevormd door de gedaanten van twee vrouwen. Vergelijkt u dit beeld eens met onderstaand chronogram.
De ouderen onder ons kunnen zich nog goed herinneren dat prinses Margriet in Canada werd geboren. Om te voorkomen dat zij de Canadese nationaliteit zou verkrijgen, werd een deel van het ziekenhuis waarin zij werd geboren tevoren tot Nederlands territoir verklaard. Chronogrammist pastoor Jos Linssen uit Sittard heeft deze gebeurtenis kernachtig en poëtisch geformuleerd met: prinselijk ballinge schenkt haar volk een wintermargriet uit 'n canadese tuin te Ottawa. Als u nu alle cijfer letters in de spreuk kapitaal schrijft, krijgt de zin een magisch karakter want het jaar 1943, het tijdstip waarop de prinses werd geboren, komt duidelijk naar voren gelijk de dubbelbeelden in Dali's schilderijen. Kijk maar: prInseLIJke baLLInge sChenkt haar VoLk een WInterMargrIet UIt 'n CanaDese tUIn te ottaWa (1943).
Dit voorbeeld is een zogenaamd retrospectief chronogram. De pastoor schreef het jaarschrift niet in 1943 maar in 1982. Tegenover het retrospectief chronogram staat het historisch chronogram. Zo'n vers ontstaat spontaan of in opdracht in het jaar waarin het te beschrijven voorval plaatsvindt. Geeraert Brandt herdacht het overlijden van Joost van den Vondel in 1679 met het tijdvers:
hIer rUst Van VonDeL hoogh beIaarDt, apoLLo en zIIn zangberg WaarDt (1679)
In zowel het eerste als het tweede voorbeeld komt tevens een ander aspect van het chronogram naar voren, namelijk de inherentie met geschiedenis of historie. Let u op de kwaliteit van het chronogram, dan kunt u de volgende indeling maken:
| a | excellente chronogrammen (in alle woorden komt minimaal één lettercijfer voor); |
| b | defecte chronogrammen (in de spreuk worden ‘loze’ woorden als ‘aan’, ‘een’, ‘het’ gebruikt waarin geen lettercijfer voorkomt); |
| c | perfide chronogrammen (niet alle lettercijfers zijn meegeteld; het jaartal wordt onjuist aangegeven); |
| d | pure chronogrammen (alle letters stellen cijfers voor). |
Auteursrechtelijk beschermd