Onze Taal. Jaargang 53

[p. 83]

Aanhalingstekens

C.F.P. Stutterheim - em. hoogleraar Ned. taalkunde, Oegstgeest

In de laatste alinea van ‘Het gezegde & co.’ (januarinummer p. 19) stelt Van der Horst de leestekens in het algemeen en de aanhalingstekens in het bijzonder aan de orde. De leestekens moeten behandeld worden in verband met de andere elementen die tijdens het lezen met de ogen worden waargenomen. Fundamenteel is de onderscheiding a in primaire en secundaire tekens. De primaire tekens hebben onmiddellijk iets te maken met de betekenis van de schriftelijk gegeven taaluiting. Er correspondeert niets mee dat tot de klank van die uiting gerekend kan worden; tijdens het voorlezen is er niets van te horen.

Andere onderscheidingen zijn: b met of zonder formele varianten; c met één of met meer dan één functie; d noodzakelijk of overbodig; e vervangbaar of niet vervangbaar door een ander teken; f duidelijk of onduidelijk. Dit houdt in dat een leesteken zes eigenschappen heeft. Deze behoeven echter niet in alle gebruiksgevallen dezelfde te zijn. De vraag één functie of meer dan één is wel eens moeilijk te beantwoorden en doet denken aan de vraag ‘twee gebruikswijzen van een en hetzelfde woord of twee homoniemen’. Hiermee heb ik even aangeknoopt bij een opmerking van Van der Horst over de verwantschap van woord en leesteken. Vermelding verdient nog dat er ook combinaties van leestekens in omloop zijn.

De eigenschappen van de aanhalingstekens zijn: a primair in vrijwel alle gebruiksgevallen; b vormvarianten; c meer dan één functie; d soms noodzakelijk, soms niet; e soms vervangbaar, soms niet; f soms duidelijk, soms niet. Wat b betreft: het aantal vormvarianten is opvallend groot. Mij zijn er zeven bekend. Ik zal er geen overzicht van geven. De eigenschappen d, e en f komen, zij het kortheidshalve verre van volledig, ter sprake in verband met c.

Verschillende functies

c Zoals ieder weet, geven aanhalingstekens vaak aan dat iets is geciteerd, letterlijk aangehaald. Het citaat kan een aantal zinnen zijn, een enkele zin, een woordgroep, een woord. Bij een Duits citaat in een Nederlandse tekst zijn ze bij voorbeeld overbodig. Soms zijn ze vervangbaar door het citaat cursief te zetten. Ze zijn niet vervangbaar in gevallen als: ‘Het ministerie weigert nadere bijzonderheden te verstrekken omdat het een “uiterst delicate kwestie” betreft.’ Dergelijke combinaties van vertellen en citeren zijn mijns inziens een nadere beschouwing waard. Aanhalingstekens nestelen zich om woorden en woordgroepen in zelfnoemfunctie. ‘“Water” bestaat uit twee lettergrepen, is het eerste lid van de samenstelling waterlelie’ enz.

Interessanter is het volgende. Boven een kranteartikel staat: In ‘bloedvorm’. Dit substantief is in bepaalde kringen niet ongebruikelijk (betekenis: ‘geweldige vorm, topvorm’) maar in de woordenboeken heeft het (nog?) geen plaatsje gevonden. Kan dit het gebruik van de aanhalingstekens verklaren? Nee, er blijkt iets anders aan de hand te zijn. Het artikel gaat over een Finse skiester (ski-ster), winnares van olympisch goud, die van bloeddoping wordt verdacht. Hier heeft het primaire symbool deel aan een woordspeling. Dit komt meer voor.

De gevallen die ik tot nu toe heb genoemd en ook de gevallen die ik nog zal noemen maken het onmogelijk van ‘de’ (de, dé) functie te spreken. Deze zin levert tevens het bewijs dat '' ook secundair kan symboliseren. Hier is immers iets te horen.

Onduidelijkheid

Het is niet altijd duidelijk wat iemand met zijn aanhalingstekens bedoelt. Van der Horst schrijft: ‘De heer Paardekooper uit Deventer, niet de grammaticus dus maar de Reve-kenner, heeft me gewezen op het toenemend “gebruik” van aanhalingstekens in kranten en tijdschriften.’ Er zijn drie mogelijkheden. 1 In de brief van P. staat '' en Van der Horst neemt het precies zo over. 2 Hij brengt die tekens zelf aan en geeft hiermee te kennen dat hij aan de juistheid van het woordgebruik twijfelt. 3 Hij drijft op subtiele wijze de spot met de gesignaleerde mode door deze te volgen met betrekking tot een woord waarbij aanhalingstekens volslagen zinloos zijn.

Tegenover de twijfel aan de juistheid van een woord in een bepaald verband staat de zekerheid: ‘het is onjuist’. ‘De marktkoopman verkocht “gouden” oorringetjes.’ Van dit tekengebruik (duidelijk, niet vervangbaar, noodzakelijk) zijn talloze voorbeelden te geven. En hoezeer het schrift, hoezeer hetgeen tijdens het lezen met de ogen wordt waargenomen, regeert over het gesprokene en gehoorde, blijkt als iemand uitroept: ‘Deze volksvertegenwoordigers zijn volksvertegenwoordigers tussen aanhalingstekens!’ Zij zijn het slechts zogenaamd, dat wil zeggen ze zijn het niet; het woord in kwestie doelt niet op de werkelijkheid.

Soms geven die veelvormige primaire tekentjes de mening van de schrijver te kennen: ‘Ik weet niet wat het is en niemand weet het; dat ingekapselde woord slaat nergens op, het is zinledig.’ Het is dan ook niet te verwonderen dat ze een rol spelen in het treurspel van de negatieve taalkritiek. Ten bewijze hiervan citeer ik een zin van Jacob Israël de Haan en enkele zinnen van Volker.

‘Aanhalingstekens zijn een bewijs van de onmacht der taal.’
Denn dies ist eine besonders beklemmende unter den Auflösungen unserer Zeit, dass uns die Sprache versagt. Wir können kein Wort mehr unbefangen gebrauchen, eine Ironie liegt über jedem Sprechen, so dass wir jedes Wort in ‘Anführungszeichen’ setzen möchten, und es wird auch jedes Wort von etwas geführt das es zersprengen will und vor dem es zunichte wird.

Zo gezien hebben aanhalingstekens niets aanhalerigs. Ze stoten af.