Onze Taal. Jaargang 53

Grafschriften, spelletjes met taal

H.A. Scheltes - Rotterdam

‘Eigenlijk sta ik wat beduusd te kijken bij de plotselinge belangstelling voor mij als maker van cryptogrammen. Al meer dan 30 jaar geleden ben ik bij de NRC begonnen met cryptogrammen. Ik heb ze altijd in alle rust en anonimiteit kunnen maken. Niemand, behalve mijn directe omgeving, wist wie er achter die puzzels zat. Dat vond ik wel best, maar het afgelopen jaar - ik denk door dat verhaal over mij in de krant van een collega bij mijn afscheid - word ik van alle kanten aangesproken. Ik ben uit m'n hol gehaald en sta nu ineens in het felle licht met m'n ogen te knipperen, zeker in een blad als “Onze Taal”, dat bevolkt wordt door taalgeleerden en taalvirtuozen. Daar hoor ik nauwelijks tussen, vind ik’.

Aan het woord is de maker van het wekelijkse Scryptogram, de puzzel die al zo lang, eerst in de NRC, later in NRC-Handelsblad, verschijnt: H.A Scheltes, oud-redacteur van dat dagblad.

‘Het is als een bijkomstigheid begonnen. Toen degene die deze puzzels kort na de oorlog voor de NRC maakte, plotseling overleed, heb ik enige tijd later zijn rubriek overgenomen. Ik deed dat naast mijn gewone redactiewerk in mijn vrije tijd en zo is het tot begin dit jaar gebleven. Gelukkig kreeg ik er wel extra voor betaald, want er zijn ettelijke uren gemoeid met het maken van een cryptogram.

‘Er ontstond een vicieuze cirkel. Het cryptogram sloeg aan, dus moest ik een volgend maken. Dat sloeg opnieuw aan en ik moest weer aan de gang. Die cirkel moet blijkbaar draaien tot de dood - van de lezers of van mij - erop volgt!’

Grafschriften

‘Grafschriften heb ik ze weleens genoemd. Niet wegens die gevreesde dodelijke afloop, ook niet uit bitterheid, want ik heb die kant van deze denksport altijd met veel plezier bedreven - en doe dat nog. Maar omdat cryptogrammatisch gesproken een cryptogram een grafschrift is. Volgens de regeltjes van het cryptogramspel kun je het woord in twee delen splitsen: crypt (graf) en gram (schrift). Zo zijn we bij de essentie van het cryptogram: de omschrijving van elk woord is een puzzeltje op zichzelf.

‘Ik vind wel, en dat is dan misschien het unieke van mijn cryptogram - dat ik mede om die reden Scryptogram ben gaan noemen (die S komt van mijn naam, ijdelheid dus) -, dat een omschrijving een redelijk Nederlands zinnetje moet zijn en dat je al redenerend, hoe onorthodox ook, de oplossing moet kunnen vinden.

Omschrijvingen mogen geen raadseltjes zijn waarvan je toevallig de oplossing bereikt. Wie de oplossing niet vindt, moet achteraf kunnen zeggen: Verd. ..., natuurlijk! Een Aha-Erlebnis dus. Daarom heb ik een hekel aan het gebruik van anagrammen, tenzij ze zo voordehandliggend zijn dat je een uitzondering moet maken op je eigen regel. Mast bij voorbeeld, dat je zou kunnen omschrijven als: produkt van een stam.’

Bekende woorden

Verder meen ik dat de woorden algemeen bekend moeten zijn. Voor een woord als hyperventilatie is best wel een leuke omschrijving te bedenken, maar vele lezers zullen dat woord misschien niet kennen, althans weinig horen of lezen. Woorden uit andere talen zijn ook taboe, tenzij ze voldoende algemeen bekend zijn en erom schreeuwen gebruikt te worden. Zo is de lady-killer, omschreven als vrouwenmoordenaar, te mooi om te laten glippen.

‘Er zijn meer handicaps. Tegenover het feit dat de taal eindeloos veel mogelijkheden biedt omschrijvingen te maken, staat dat het aantal bruikbare woorden beperkt is. Veel woorden immers zijn maar voor één uitleg vatbaar en daarom niet bespeelbaar, (sigaret bij voorbeeld) of zijn typische vaktermen.’

De lezer van de wijs brengen

‘Bij het maken van omschrijvingen staan een aantal mooie werktuigen ten dienste: letterlijke en al te letterlijke,

[p. 82]

figuurlijke, overdrachtelijke, dubbele, oneigenlijke en totaal verschillende betekenissen van een woord. Voorts spreekwoorden en staande uitdrukkingen. Een paar voorbeelden? Werker in de zin van manlijke werkster, kapper in de betekenis van houthakker, goederenwagen als goede renwagen. Enz. enz. Bovendien probeer ik graag de lezer met mijn omschrijving van de wijs te brengen: onrecht = krom (of omgekeerd natuurlijk).

‘In het algemeen tracht ik woorden te bekijken als een vreemdeling: onbevooroordeeld en kritisch, alsof ik ze voor het eerst zie. Ik doe als die Chinees, die zich erover verbaasde dat West-Europeanen hun neus in een zakdoek snoten en vervolgens die doek-met-inhoud zorgvuldig opvouwden en in hun zak bewaarden...’

Horizontaal:

2. licht schip (4)

6. Dat bedrijf biedt een kans (11)

11. Stad vol partijen (6)

12. Zonder ervaring (9)

14. Leidinggevende werknemer (8)

16. Niet erg geestig (7)

17. Dat verdriet kan vermakelijk zijn (4)

18. Zulke meisjes verkeren in moeilijkheden (6)

Verticaal:

1. Verdwenen verbinding (3)

3. Weerklank (2)

4. Werklijst (6)

5. Een andere chef geven (8)

7. Voor hem gaan alle deuren open (5)

8. Dat gebrek is gevaarlijk (4)

9. Van die oude inrichting kun je een enig onderkomen maken (7)

10. Rats, kuch en bonen op z'n Frans (6)

11. Uit dit gebouw klinkt muziek (5)

13. Vrouw uit een stuk (4)

15. Land van beloften (4)