Onze Taal. Jaargang 53

[p. 72]

Van Woord tot woord

Marlies Philippa

Een vos die met hem eten dede
Een odevare op hovesschede,
Hi goet hem in een coelbat,
Dat ondiep was ende plat,
Een poelment, was claer ende dinne.

(Uit Esopet)

‘In mei leggen alle vogeltjes een ei’ zegt het versje. Tenminste, bijna alle. Het is lente, bijna zomer en overal zie je broedende vogels en jong gretig grut.

Maar hoe wordt de ooievaarsstand dit jaar, vraag ik me af. Terwijl er in 1939 nog 316 wilde nesten waren, telde 1983 er twee. Over heel het land. Daar mochten we nog blij mee zijn. Het voorjaar was nat en de weilanden bleven daardoor lang ongemaaid. Een kans voor de jonge ooievaars om te overleven.

Twee ooievaarsnesten. Een heel verschil met de reigers. Vroeger zag je er wel eens een enkele aan de slootkant en op wat meer afgelegen plekken in de natuur kon je een kolonie aantreffen.

Maar tegenwoordig! Reigers zijn in navolging van merels en meeuwen stadsvogels aan het worden. Ik woon niet op het platteland maar vanuit het raam van mijn studeerkamer zie ik er dagelijks tientallen. Tegen een bepaald keukenraam, één huizenblok verder, wordt regelmatig getikt door Joep, wanneer die honger heeft. Zo'n bijnahuisgenoot krijgt allicht een naam.

De reigerachtigen

Ooievaars en reigers horen beide tot de reigerachtigen, evenals roerdompen, lepelaars, flamingo's en ibissen. Van al deze vogels hebben de lepelaars de meest doorzichtige naam: zij zijn genoemd naar de vorm van hun snavels. Flamingo's naar hun vlammende kleur. Het woord flamingo is ontleend aan het Portugees flamengo, een vervorming van het Provencaalse flamenc, waaruit ook het Franse flamant en het Spaanse flamenco zijn ontstaan. Flamenc is een afleiding van flama ‘vlam’. Het achtervoegsel -enc is van Germaanse oorsprong. Het komt overeen met ons -ing, zoals in koning.

Roerdompen hebben het tweede deel van hun naam waarschijnlijk te danken aan het doffe geluid dat zij kunnen maken. Het lijkt bijna op het loeien van een koe. Roer is een woord dat ‘pijp’, ‘buis’ en ook ‘riet’ betekent. Roerdompen nestelen in rietmoerassen; het zijn rietvogels die een dof geluid voortbrengen. Vandaar hun naam. Ibissen, de ‘Egyptische ooievaars’, de ‘Nijlreigers’ komen in Egypte nauwelijks meer voor.

Wij hebben het woord ibis overgenomen uit het Latijn, dat het op zijn beurt aan het Grieks ontleende. Het komt van het Oudegyptische hbj of heb. Volgens het etymologische woordenboek van Kluge ontwikkelde ibis zich in het Middelhoogduits klankwettig tot Eib.

Het Nieuwhoogduitse Ibis zou een geleerde ‘vernieuwing’ zijn.

Het zijn dus alle reigerachtigen, deze vogels. Over het ontstaan van het woord reiger zelf zijn niet alle etymologen het eens, maar het is niet onwaarschijnlijk dat het geluid dat de vogel maakt, het hese geschreeuw aan de naamgeving ten grondslag heeft gelegen.

Een ooievaar brengt geluk

Maar dan de ooievaar, de uiver, de eiber Het is onze heilige vogel, de vogel die het huis waarop hij nestelt, geluk brengt, die blikseminslag en brand voorkomt en die ook de kinderen brengt. Hij is niet genoemd naar de vorm van zijn snavel, niet naar zijn kleur en niet naar zijn stem. Waarnaar dan wel? In het Engels en het Scandinavisch heeft de vogel stork, in het Middelnederlands storke of storc en in het Duits Storch. Deze vormen horen bij ‘sterk’ en ‘star’. Alweer een benaming die met het uiterlijk te maken heeft. In dit geval met de loop, de stijve gang. In het huidige Nederlands komt de naam stork nog voor in sommige oostelijke dialecten, maar de standaardtaal noemt de vogel ooievaar.

De -i- in ooievaar is te vergelijken met die in rooie in plaats van rode. Het Middelnederlandse woord was odevare, zoals u hierboven hebt kunnen zien. De Noordduitse vorm is adebar. Het tweede gedeelte begint met een v of met een b. In Nederlandse dialecten tref je euver/uiver naast aibert/eiber aan.

Hoe leuk zou het zijn als eiber iets te maken zou hebben met het Middelhoogduitse Eib. Maar die klankovereen komst is natuurlijk puur toevallig.

Het zou leuk zijn geweest omdat juist de ibis in het oude Egypte een bijzondere rol speelde. De heilige ibis was een verschijningsvorm van Thot, de maangod en de god van de schrijfkunst, een god die werd afgebeeld met een ibiskop. Daarnaast is er de kuifibis, een vogel die bij de oude Egyptenaren gold als een vorm van de verheerlijkte menselijke ziel, die na de dood in een hemels hiernamaals voortleefde.

Wat de verklaring van het woord ooievaar-adebar betreft: er zijn mensen die menen dat het ‘gelukbrenger’ betekent. Het eerste deel zou een oud woord voor ‘geluk’ zijn. Dat is heel goed mogelijk. Een vorm als ‘ood’ in deze betekenis komt in verschillende Germaanse talen voor. Het tweede deel is te verbinden met een oud werkwoord beran ‘dragen’, dat wij nog kennen in baren en baar. De betekenis is dan ‘gelukdrager’. De b in vormen als adebar en eiber zou primair zijn en de v als in ooievaar en uiver zou er later uit zijn ontstaan.

• • • en kinderen

Andere onderzoekers denken dat juist de vormen met v het meest oorspronkelijk zijn. Het eerste deel zou een verder uitgestorven woord voor ‘moeras’ zijn, het tweede een afleiding van varen ‘gaan’. Het betekenisresultaat is ‘moerasganger’. Vervolgens raakte het eerste deel onbekend en een herinterpretatie in vorm en betekenis tot ‘gelukdrager’ volgde. De ooievaar als kinderbrenger zou een laatste fase in de betekenisontwikkeling zijn, bedoeld om lastige vragen van kinderen te vermijden.

Aardig bedacht. Maar hoe kan het dan dat de Zweedse stork ook een kinderbrenger is? Hier was geen verandering in vorm en betekenis mogelijk. Misschien moet je toch denken aan een rest

VERVOLG HIERNAAST